961{0610106"
{पत
। (प्र पल ^ 86 5/॥ पऽण भा
(101"1,90वगणेप् 0ए [१/8 &, 0 द7१२॥ 07814 एए €^ 81117 पा 8 |
५0). 413.
पनागेशभदटविरचिता
भ्र, ® द्र ५
वेयाकरणात्द्धान्त र्बुमञ्जषी |
्रीमद्दुवेाचायंविरचितङलिका, भ्रीमद्वारम्मड-
पिरचितकडा इति दीकादरयेन संवछिता |
॥ 1
फडके इत्युपान्हानन्तक्षाच्िणा व्याकःणाचायेण स्वरिप्पण्यािि
नी
|
1४ ०) 62412.4092 ए ०.०१8.०97
परिष्छरत्य संशोधिता । +
। ---~ >~ <-~ =” ` १५ क, भ
| ग
। > ॥} ८ ॥
>>९ ६4. । ' ६
प
ड {0 वरव 52924462 {वदु कप्य {5.4
5३ एए शपा प५0४८८7पतकण५, त
शः ५ _
^ | 10 ॥ 000 -90€ त०फफाकणक्षु ण [0910 + १४,
स 2५ 4 010-{6 (00010611 ० 28.414 [प्त^ 774,
© 1 ।
4२. ६0164 फा न०४७8 एफ
प
~ ॐ
[अ
ध (न
2४. जघ पक्त 3/व्रप, 096 पकप 0 दाप
| 74830100ा,ए8 ४-५,
=“ ˆ. ने
0112111
20.27.75. (६ 50.2.72 27 1/2 5062.274.2: 4
6110 \/41९11 4118 §4।५8।९६] 7 9६६1८88 0०६६10६,
१1/0८ 16४5, ७40 9 कम् ककत) १५1९७.
ऋ-न ` -
1929
( 7४6४1864 एत )
न 4९
4 चश्नाः
4 ~न ५१
4 मानन्दवनविदयोतिुमनोभिः सुलस्कूत। | ५
4 खुवणाोऽङ्कितसव्याभरातपन्चपरिष्कृता ॥ १॥ 9
4 चोखस्वा-सस्कृतग्रन्थमालका मञ्ज्ुकद शना ।
4 रसिकालिङुखं कुयादमन्दाऽऽमोदयोहितम् ॥ २॥ ¢
{ 1 +
+.
19८ 01/ कव 1130114 ८5 = @141100
च (0८ व {1105 ०83, 01201165.
1 थ 1
1 9. 0811 18; ६
1 010 [1550 02, 16109; 4
(10113 9.१.64 ध
| 2 41117 10051217, © न
4 0८18189 & 7076147 20०1६016, 4
4 10070. 4 ४
>. $ "119 07167112} {3000-8 ^ ४०१८४,
4 00 च 4. २)
दः
ककङककडङ् इङ्ककलकाककःकन्दद्ककङ्ः ५८
४,
चो खम्बा-सस्कुत-मन्थमालखा
( अ्रन्थाङ्ः ॐ )
न० १९.९१, १९.२, २२९, २१२, २९१३.
्ीनागेदामदवराचता
६ ५०९ द्रा
वेयाकरणसिद्धान्तरघुमञ्जुषा ।
श्रीमद् दुबेखाचायेविरचितकृञ्चिका, श्रीमहाम्मट-
विरचितकखा इति रीकाटयेन सवछख्िता ।
तस्याः
शक्तिप्रकरणमारम्य स्फो्टपरकरणपयेन्तः-
प्रथमो मागः।
णि ~ ~ पणें
प्रकारः
जयकृन्णदास हरिदास गु्तः--
व्चौखम्या संस्कत सीरिज आण्ठिस,
विद्याविलास ग्रेस, गोपाटमन्दिर के उत्तरफाटक,
अनार्स सिरी ।
२९.८५
अस्य सदेंऽधिकाराः प्रकादकेन स्वायत्तीङताः ।
म हमारे यहां हर तरहकी छपाई व जिदसाजीका कायं मी होताहै ।
हर तरद् के सस्छरत भ्रन्थ तथा भाषा एुस्तका के भिरे का पता--
। जयक्रृष्णदास-हरिदास गुप्तः,
चोलम्बाससकृतसीरीज आकित,
(
5
पि
~ ~
ध विद्याविक्ास प्रेत, गोपाटमन्दिर ठेन,
बनारस सिरी ।
1) 4 4) | ॐ |) 9) 9 4
श्री १०८ मेरवायनमः |
विदितमस्ति तत्नरमवद्धिः पण्डितवयेदकछाचरैय, य-
छघुमज्जूषायाः स्फोटनिरूपणान्तो जागः काहिकराज-
कीयपरीन्षाथां निवेदित इति । तदथं विद्यार्थिजनसौ
कयो च स्फोटान्तो मागः सशोधिलः। लदा चनष्टप्रा-
यक्रत्प्रत्ययस्यङ्ञखिकादटीकाया नाग ठकखण्डपरिःड-
लो बहुत्र बहूुषारमन्बाषतोऽपि नैव श्चुनिपथमगच्छत् ¦
इद्ानीमेव तु छन्धः प्रति्तिपीङतश्चा चिरादेव तन्मु-
दणसमये सम्बक् सशोधन स्वीकरिष्यते । तदथं च
गाहकेयतितव्यम् । रएतदुन्थविषथकमन्यद्ा यद्वक्तव्यं
तद्न्थ।न्ते निकेद्ापेषवत इति विज्ञापथति-
अनन्तशाखी फडके
व्याकरणाचाथेः ।
टीकादयोपेतरघुमन्जुषाया विषयानुक्रमणिका ।
५ ^ --~----.-2->-~-~--~ ---~--
विषयः।
स्फोरनिरूपणम् ।
शब्दभ्रमाणनिरूपणम् |
वृत्तिनिरूपणम्।
वृत्ते विध्यम् |
न्यायम्रतेन शक्तेनिरूपणम् ।
न्यायमतखेण्डनम् ।
चृत्तिनिरूपणे पदपदाथंसम्बन्धनिरूपणर् ।
आधुनिकनान्नां संकेतानां च शक्तिखण्डनम् |
शक्तेः सम्बन्धत्वखण्डनम् ।
तादात्म्यस्य शक्तिनियामकंसम्बन्धत्वम् 1
ब्ोद्धपदाथंनिरूपणम् ।
ईष्वरसंकेनो न शक्तिरितिसिद्धान्तः।
ताद त्थ्यग्रहोपायनिरूपणम् |
शब्दपमाणस्याऽनुमानेऽन्तसांवखण्डनम् ।
अपश्रंगेषु शक्तिसदसदत्वविचारः।
अत्रा जेमिनिमतम्। |
आयंम्लेच्छाधिकरणतात्पयनिरूपणम् ।
ऋष्यायंपुच्छानां तुल्यं शिष्रल्वम् ।
साधुत्वशक्तस्वमेदविचारः।
शक्थाथनेव राक्षणिकपद साधुत्वम् ।
अपश्ंशे शक्तिग्रहणस्य प्रमात्वम् ,
अपम्रंशानां शक्तत्वसिद्धान्तः |
अपश्चंशयानां शक्तस्षेऽवान्तरषिचारः, ।
साधुत्वस्य जातितवेऽप्यसंकरः |
देह्भाषाकृतानामसाधुत्वम् 1
रिद्ुमादीनां साधुत्वम् ।
साक्षत्रनामदेवतानिङ णम् ।
पृष्ठम् ।
१
११
९६
१९.
१९
२१
२६
३७
4,
ददै
८५
४९,
५५४
५७
द
विषयघुची ।
विषयः ।
प्रकरणाथनिष्कषंः ।
माषाशब्देषु न प्रातिपदिकत्वम् ।
शक्तखेविध्यम् ।
शक्तिनियामकसंयोगादिनिरूपणम् ।
तात्प्याुपपत्तिलश्षणाबीजम् ।
खश्चणानिरूप्रणम् ।
छश्चणासेदनिरूपणम् ।
रछश्चणाविषयस्वपतनिरूपणम् ।
कक्षणाहेतकथनम् |
बीष्टीन् पोश्चतीत्यादौ कश्चणाग्रकारः ।
व्यञ्जनानिरूपणम् ।
स्फोर निरूपणम् ।
तत्र न्यायमतम्।
स्फोटनिरूपणे कटपप्रक्रिया ।
तत्र हाब्दसखष्िप्रक्रिया ।
परादिचतुविधवाग्निरूपगम् ।
वायुः वर्णान् जनयतीत्यत्र शिक्चाप्रमाणनिरूपणम् ।
वर्णेषु पो्वापयबोद्धम् ।
शब्दस्याकाश्गुणत्वसाधनम्।
भ्रोत्रस्याह ्ारिकत्वनिरूपणम् ।
अथुहीतसम्बन्धव्णे रपि स्फारमन्यञ्जनम् ।
शब्दस्य नित्यत्वस्थिरत्वे।
चायुनिष्ठकः्वादिनाऽऽकांशस्थस्फोरव्यञ्जकत्वम् ।
पदादिरूपेण-अभन्तरस्थ स्फोटस्य वाचकत्वसिद्धान्तः।
वो्धाथंस्य वाच्यत्वनिरूपणम्।
तत्र गौतमवाचस्पतोनां सम्मतिः।
ज्ञानलक्षणा प्रदशंनं तत् खण्डनं च ।
बोद्ध पदाथंस्य चमादावपि भासनम् ।
प्रपञ्चस्य मायिकत्वनिरूपणम् ।
दत्तिनिरूपणम् ।
वृत्तिजन्यकङनिरूपणम् ।
विषयतानिकूपणम् ।
ष्टम् ।
९.९
१०४
१०६
९९०
११६
११८
१२३
१२३
२१४७९.
१४५
१५६
१द१
१६७
१६९
९७१
१५.७9
१८८
१९.२
२०१
२०९५
२२११
२९३
२२५
२२९
२2८४०
२८५
२५१
ग्म
२६०
२२२
३२३
३९८
द चिषबयसुची ।
विषयः
न्यायमते विषयतापदाथंनिरूप्रणम् ।
नरादिपदेभ्यो ऽपि बोद्धाथंस्यैव बोधः ।
स्वेज्ञानानां शब्दानुविद्धत्वम् ।
अत्र स्वंरूपंघुत्रभाष्योक्तिमानम्।
विषयतानामपि ज्ञाने मानम् ।
अवयवातिरिक्तोऽवयवी नास्ति)
शब्दाथंज्ञानानां बुद्धिधमेत्वादिवरेतसाध्यासः।
बो पदार्थानङ्खीकारे दोषाः ।
स्फोरस्यान्तर्रणवरूपत्वम् ।
इश्वर पव स्फोटस्य श्रोता तद्ाय जीवद्य स्पोरोपरन्धिः।
` पद् एदाथंकल्पनाऽसत्यत्वनिरूणम् ।
वाक्याथंनिङूपणम् ।
पदार्थो परस्थितेः स्व्रतिरूपत्वखण्डनम् ।
वाक्याक्षक्तिस्थापनम्।
अल्वितासिधानवादखण्डनम् ।
कचित्पदे रितसान्वितस्वाथंबो धकत्वम् ।
पदाध्याहारार्थाध्याहयासोमयस्य साधुत्वम् ।
वणंरफोरनिरूपणम् ।
सामान्यतो जातिसिद्धिः ।
पकपदार्थनेकेव जातिव्यंङ्था न खर्वा ।
जातिसूफोटनिष्कषंः |
वाच्यवाचकशक्तीनां निर्णयनिष्कषंः ।
भाकाङ्काविचारः ।
इतिवाच्यवाचकशकतिधिचाशः |
तदन्तगंतस्फोटनिरूपणं च ।
पृष्ठम् ।
2२०
२३७५५
२३५५३
२५५७
२६२
३.७३
२८५
2८८
2८
३८२
३९.८८
९२८
४२०५
४२४
७२
४००9
७७१
७५३
८४६9
(-)-/
&\9\9
४८६
४< ८
धशुद्धम्। शुद्धम्। पृ्ठम्। पडङ्क्तिः।
तंम
र्ति
दभ्या
द्यवे
पद्थां
रथं
तै
|
पञ्च
धटा
उताभ
दिनां
ताथ्या
रपुः
तजा
शश्च
थम् सं
नण्वा
षुश्ा
जति
शोप
ष्पा
रीकाद्योपेतटशघुमञ्जूषायाः--
शुद्धाशुद्धबोधकं प्रम् ।
गीष षि क
डषो ३
तम ९५
रस्ति ६
णिन्या ७
द्यवयवे ७
पदाथा २४
स्थे ३८
ते ०
ग्रे - ४८
पञ्चा दै
धरा ६४
उतोभं ७४
दिना ७९
पवं १९४
तास्थ्या १३७
पुरः १४७
अत्रा हि १६५
रुषश्च १७२
यंसं १९१
नण्त्वली १९६
ष्वा २१६
जिति २७१
विष २५३
शेष २७६
व्या २८१
पिथ्या
मव
न्यया
१८ | त्वष्प
२९. | -किश्च
य
प्रसा
१४ | वत्वदा
१५ | रज्ञा
१२ | काक्षा
१४ | भेद्य
परति
१७ | घंधा
३० | पृवं
९ | माब
नानु
सुतर
संतं
उक्ती
१२ | याण
३१ । श्रसिद्ध
२७ | छया
३० । विणे
१४ | ज्ञानवि
७ | ध्यं
4 २ +
५
विमिथ्या २८८
भावि - २९९
न्यथा ३३०
त्वाप २१४
किञ्च ३३५
द्रश् ३६३५
वस्तुप्रसा ३३६
वादत्व ३५२
र्कज्ञा ३६१
काङ्क्षा ३६८
वेध ३.७०
प्राति ३७८
वंसाधा ३९२
पुषं ४१९४
मव ४२३
ना ४३०
सूजन ७४२
संमत ४५३
उक्ता ४५५
यमाण 9५६
प्रसिद्ध ४६८
पधा & ८9
विवर्णे ४८१
ज्ञाननि ४८१
व्यर्थः ४८२
अशुद्धम् । शुद्धम् । पृष्ठम् । पङ्क्ति
१५
२६९
२८
१९
2०
२६
२२८
१५
4.
१८
१९
२७
३१
३२
१३
२४
4.
२८
११
२
२६
|.
१५
१६
९९५०१५१०, ०^००,य०"५०,५०,५०,/००, ५०, ०५९०,य ०,५००.०९ २५९२५२२,
र
9 इस कायील्यद्रारा “काशीसंस्छृतसीरिज” के अलावा जीर भी ३ सीरिज यथा §
6 “चौखम्बा संसृत सरिज” ““अनारससस्कृतसीरिज ““हरिदाससंस्ृतसीरिजप्रन्थ
4 मालये निकलती हे तथा इन ४ सीरिजो के पश्चात् ओर भौ विविध सान्न की पुस्तके
8 प्रकाशित की गई दै तथा अन्य सब स्थानों के छे हुए संस्कृत तथा माषा-भाष्य के
९ न्ध विक्रया पर्तत रहते है, सुचीपत्र पथक् मंगवाकर देख, इसके अलावा हमारे
¢ ० &\ स, (५ ४
भ यहां सवे श्रकार की संख्छृत, हिन्दी, अद्केजी की सुन्दर छमा हती है, परिक्षा प्राथैनीय है ।
पत्रादि प्रेषणास्थानम्-
जयक्रष्णदास-हरिदास गुप्त
६ ^“ चोएम्बा संख्छृतसीरिजि" आस, वियाविरमस प्रेस;
४ गोपाल्मन्दिर के उत्तर फाटक, बनारस सिदी।
(2) (०029०909 99 (24220300 00 1
बोद्धाथेस्य वाच्यस्वनिरूपणम् । ४०५
छार्थवोधाथो । बुद्धे च तच्च प्रयोजन सम्पत्तरूपायपरि-
त्याः अत एव व्याकरणमभेदेनोपाया अनियताः
तदु क्तम्-
उपादायापिये हयास्तानुपायान्प्रचन्तते,।
उपायानाञ्च नियमो नावहयनवतिषछते । इति ।
[न
ननु पदानामसत्यत्वे पतिनिध्युच्छद्ः । तथाहि ।
6८ मीहि भिपजेत इत्यादो यागेन सकलद्रव्याक्चेषपे ची.
हिश्चुतिनियमाथा-बीह्िभिरेव नान्यैरोति । तत्र ब्रीद्य.
नावे नित्वकमणः पारन्यकाम्यस्य चं लोपो सा भूदिति
तान चरुपाद्ायत्त । तच्च तहुट्वस्य चाक्त्युपलक्षण-
र
( कृोज्ञकाटीका )
#बुद्धेचति #। विशिष्य ऽ वगते चद्यथेः । #उपादायापीति% ! शब्दप-
रिक्ञाने रादख्मुपायः, ज्ञातेषु च तेषु प्रयोजनस्य सस्पन्नरवात्तत्परित्यागः।
#पद्ानामसत्यत्वे इति # । वाक्यस्याखण्डत्व इत्यर्थः | श्यामे.
नेति# । देवतोहेद्यक द्व ्यत्यागो हि यागः । कनित्यकरमण इतिक । नित्यं
हि कर्माशक्रयाङ्गपरित्यगेनाप्यसुष्ठेधम् । कास्यं तु कमे अङ्कपास्त्यागे
विगुणमेव स्यात् , परार्धे तु काम्ये तत्रापि प्रतिनिधेरभृवति इतिखु
चनाय प्रारल्धपदम् । 'श्रारन्धं काम्यमपि नित्यावते” षाष्ठुन्यायात् ।
दोषश्चासमा्तो स्याद्" इतिकव्यायनचुन्ना्च । ननु कथं ्रतिनिध्यु
पादानमत' आह कटाक्त्युपरक्षणत्वादि ति # ।
( कला्दीका )
इत्यादि सहः । अपिः पूवेसमुच्चये । तत्फकमाह--#विशिष्टेतिक्रः ।
घाकयार्थेत्यथैः । युक्तयन्तरमपि तज्न सूचयन्नाह-वुद्धे चेति # ।
क तत्र + विद्िष्टा्थ । #भत एव्र । काद्पनिकत्वेन अत्यन्तत्यागादेव । `
# तदुक्तमिति % । हरिण ति शषः । #देया इति# । चामुण्डादिवत्पृषोद्-
रादविरुपायशाद्धं इति मावः । शच । किञ्च । अन्यस्यान्योपायत्वामा.
वादाह --कनावदयमितिकः।
भ्राशुक्तरीत्या आह--कयागेनेतिक । तदयुपादानेऽपीत्यादिः । तच्च
नियते सति तेन काम्योपक्रमाभावादाद-- कै भार्येति ! नञ्च तस्था.
ध्रोवत्वात्कथं ततो ऽदष्टमत आह--# तत्रति # । “बीदिभिर्थजेतः इस्य..
४०६ टीकाद्रथोपेता्यां रषुषञ्नूषायाय् -
वात्प्रतिनिधरपि आत्तत्वामिल्यम्रे निरूपयिष्यामः ।
तन्न तिचयच्छुषदन ५¶प तद्धाक्छ्साथस्याखण्डस्थाः
ननुष्ठान्नित्थादेविख्यः । नीवारकरणकक्रिथाथा अन्य
त्वात् । एवं च 'क्रियान प्रतिनिधीयते द्रव्यं तु प्रति.
निधीयते एवः इति न्यायोच्छद्ः । फिञच 'वनात्पिक आ-
नीयताम्" इत्युक्ते कः पिकः'हइति प्ररनाचुषपत्तिः । ज
( कुञ्िकाटीका )
केषाञ्चित्साह चर्येण जातिः हाक््युपलक्षणम् ।
इति द्रि सत्या जातिश्शक्तिनये बीदहित्वस्येव व्यक्तिद्वारा क्रियासाधन
त्वाद् नीरित्वसदचरितशराक्तश्च नावारेऽपि सस्वात्तोऽपि गृह्यते । कश.
क्रिः# ; अदष्टविदषसा घनत्वम् । भश्रौतत्वम्# । श्युतिविदहितत्वम्। कवा
कयाथेस्याखण्डस्येति# । वीहिकर्णकयागस्येव निरस्तावयवाथेस्य
वाक्यार्थैतया नीदारकस्णकयागस्यानुष्ठाने विधिखोप हत्यर्थः । #नि-
स्यादेरिति## 1 आदिना परारज्धकाम्यस्य । क्रक्रिया न प्रतिनिधीयते
इति # । व।क्याथभुतायाः क्रियाया प्रधानत्वेन तत्परित्यागे प्रकृतक
मेण प्व वेगुण्यापदिः । द्रष्यस्य तु अप्रधानन्बाद्धवति प्रतिनिधिः
{र्ति मावः।
अतं एवोक्त दरिणा-
अपूर्वस्य विययत्वास्प्र।धान्यमवसीयते।
विहितस्य पदाथत्वच्छेषभावः प्रतीयते ॥ श्ति।
अपूर्ेस्य विधेवत्वात्तद्बोघकक्रियाया अपि प्राधान्यम् , विहितस्य
सिद्धस्य व्यस्य तु पराथत्वाद् शुणत्वामेति तदथः । श्रप्रदनायुपप
्तिरोते# । वनदानीयतामः इति पदयोरथो ज्ञातः पिकपदा्थस्तुनः
( कलाटीकी )
घ्ेत्यथः । भदाक्तीति # । वी हिजन्यापृवेसाधनत्वशक्तीस्य्थः | #भन्रे# |
विधिषादे । पवं वस्तुस्थितिमुक्त्वा प्रतिज्ञातं वकतुमाह--#तजरेति# ।
ब्ीह्यभावे पतिनिधिनीवार्द्रयरूपमित्यर्थः । यखण्डार्थस्यक । नी.
हिकरणकक्रियारूपस्य । आदिना तत्समुच्चयः। तस्या ओतत्वेन ततोऽ.
अपूकामावेन तस्वापूृवेखाधनत्वामाव प्व तस्य खय हति माघः ।
तद्ाद--क्रनीवारेति+*। वृणधान्यविश्ेषः। अयमेव तध्थतिनिध्िः |
ऋपवञ्# । तद्ये च । तथा च तदुच्छेद इति भ।कः। दोषान्तरमाह --~
३ न |
बौद्धायेस्य च।च्यस्रनिरूपणम् । ४०७
पिच “वें छागमालमेत"'इलयादौं क्रिथायादकछागद्रव्ये.
ण ओतः सम्बन्धः । द्वितीयाश्चुत्या साक्चाट्प्रापित-
त्वात् ।
चवेतशगुणस्य तु तत्सासानाधिकरण्याद्वाक्यीयो नि-
गुणद्रन्थस्य निरधिकरणयुणस्य चामावात् तस्य च्छा
री
( कुञ्जिकाटीका )
लात इति तद्धिषयकः परदनो भवाति । वाक्यवाक्यार्थयोश्चा!खण्डत्वे पि
कपदस्य तद्थंस्य वाऽमावात् प्रडनानुपएपत्तिरिति मावः | श्रौत
सम्बन्ध इतिक ।
अयं भावः-ऊागद्भग्यस्वारम्मनक्रियायाश्च सम्बन्धः श्रौतः, द्विती
याश्रुत्या प्रापितत्वात् । सामानाधिकरण्यबलात् ्वेतगुणस्य सम्ब.
न्धो वाक्याथबरहभ्यमानो याकयीय इति दुषेङः । तदुक्तं हरिणा
क्रियया यो ऽभिसस्बन्यः स श्चुत्िष्रापितस्तयोः।
आश्चयाश्नयिणोबोक्यान्नियमस्त्ववतिष्ठते ॥ इति ।
आश्रयस्य छागस्य, आशध्रायिणः इदवेठत्वस्य सम्बन्धस्तु वाक्या
छम्यत इति तकथः । वाक्यादखण्डस्य वाक्याथस्याभिव्यक्तो तु अयं
न्थायो नापपद्यते । श्रोतबाकयीययोमदो हरिणा दर्दीतः--
अप्राप्तो यस्तु शुङ्कादिः सनिधानेन गम्यते ।
स यत्न प्रापितो वाक्ये श्चुतिधमेविखरक्षणः ॥ इति ।
“"छागमालमेतः" इत्यत्र द्रव्यस्य साक्षात्सम्बन्धः शुद्दिशुणस्य
ठ सन्निधानवशात् वाक्यीयबखाद्वगतः । सच श्चुतिधमोत्साक्षाः
त्सम्बन्धाद्धिखक्षण इति तदथः ।
नयु जातिनये जातिक्रिययोरेव साक्चार्सम्बन्धः, दरव्यं स्वाक्षिपत
तेनापि स्वाधेयो गुण इति द्रव्यगुणयोस्तुस्यत्वाद्शुणान्तरस्य व्रहणं
भवति न तु द्रव्यान्तरस्यत्यत्र किं चिनिगमकमिति व् । सत्यम् ।
द्वभ्यस्येव छक्तत्वात्लान्षाजातिसम्बन्धित्वाच्च क्रियायोभ्यं भ्यम् ।
गुणास्तु तत्कारुत्तरभावित्वाद्धिपकृष्ा इति गुणा परव विकल्प्यन्ते ।
तदुक्तं हरिणा--
साक्चाद्द्रन्य क्रियायोगि गुणस्तस्माद्धिकद्प्यते ॥ इति ।
गुणद्रव्ययोः सम्बन्धः पञ्चास्पतीयत इत्याह क#निगुणद्रन्यस्येतिक्ष।
( कलारीका )
#किश्चेविक्षः । एतमध्रेऽपि । षाक्यीयत्वमुपपादयति । #नियणेतिक ।
०८ ठीकाद्रयोपेत्तायां टघुपञ्जूषायाभ्-
गेन सम्बन्धपूवकमेव क्रियया सम्बन्धात् । तच्रश्युति-
प्रा पि्द्रव्यात् वाक्यप्राप्तगुणस्य दुंबेलत्वात् । ₹षेत-
ख्छागा भावे ऽन्यवणेदछाग आरभ्यते नतु इवेलयुणयु
क्तो मेषः, श्चुतिबाधापत्तरिति सिडान्तः। अखण्डाथेत्वे
न वेस्येकरूपत्वात्कस्य केन बाधः । अपि च पदाथनिष-
न्धनवाक्यीयसकलमीमांसान्यायास्िद्धिरिति चेद न
अखण्डदेव ाक्यात्तदथांच कल्पनया शाख पदषपदा-
थीपोद्धरेण तमादाय सकलेषसिद्धेः । एवं च कल्पित.
( कुच्ञिकार्टीका )
तस्य * । गुणस्य । #सवेस्येतिक । द्रभ्यस्य गुणस्य चेत्यथैः। #पक-
रुपस्वादिति# । वाक्यवाक्याथयोरखण्डत्वेन प्रौतवाक्यीयाविभागास-
म्भवाच्छागद्वेतथोरुभयोरपि श्रौतत्वमेबेति न कस्यापि बाधः स्या
दिति सावः #पदार्थनिबन्धनेतिक्र । “नानत वदेद् इत्यादौ नञः
क्रियायामन्वये प्रसज्यप्रतिषेधः । 'अब्राह्यणपानयः इच्याद्।वु तरपदाथ.
न्वये पयुदासोऽथः । “अदित्यो यूपः इत्यत्र चाकचक्यादिशुणयेगा
दूपे वतमान आदित्यश्चब्दां गोणः । “नक्षन्नटरष्टर वाच विखजेद्”
इत्यन्न भियतकटि वा्वसगेः । (यात्कञ्चल्यागम्नाषा्मायातच्तत्वे
मुर्पाद्यु कतैव्यम्” इत्येवं ये पदाथोनिबन्धना विश्चेषास्तेतु पदपदा्थेयो
रसत्यव्ये न व्यवतिष्ठेरन्नित्यथेः । #अखण्डादेदेति# । तदुक्ते हर्णा-
भविभक्तेऽपि वाक्याथ दाकतिमेदाद पदृध्रूते।
वाकयान्तरविभागेन यथोक्तं न विरुध्यते ॥ इति।
धाक्या्थं अविमक्तेऽपिनअखण्डेऽपि, शक्तिभेदाश्रयणापोदधुते=क.
ठ्पनाक्ख्या पृथक् छते, अवान्तरवाक्याथांपजननान्सिद्धमिति तदथै
पत्तन गोवाहाक, इतिवाक्यस्याखण्डत्वे पद पद्ाथामाव!द्रोणयुख्ववि.
। ( कलाटीका )
पको भ्रन्थः । # चन्र । तथा सति। पव वस्तुर्थितिमुक्त्वा परकृत
माद--कमखण्डेति # । बक्यस्येत्यादिः । #सवेस्य# । द्रव्यगुणा्यां
सम्बन्धस्य । कपएकति# । वाक्यश्चक्तयेव प्रतिपादिवठत्वादित्यथैः
दोषान्तरगणमेकोकत्याऽऽह--#अपि चत्ति# । श्युतिकिङ्ञाधिकरणो -
क्तत्यथेः । स्वरीत्या स्वदाखवन्ममिंस्रोपयोगो न परोक्तसीत्याश्ड--
#पवश्चेति# । तथा तदुषपत्तो चेत्यर्थः । चन्न दोषान्तरमाह ककि.
बौद्धस्य वाच्यत्वनिरूपणम् | ५०९
पद् पदाथोञ्रयेर्मीमांसान्यः चैस्तादशषाखण्डा्थवोाधनम् |
कि पदेः पदाथवोाधे (हरेऽव दृध्यानयः इत्यादौ
संहितया पदस्वरूपनादादथबोाधानापत्तिः ।
कि राजपुरुष" इत्यादो परथगुपस्थित्य एथगुपस्थिती
विरुद्ध आपदयेताम् । पदानां एथगुपस्थापकत्वस्वमाव-
त्वात् । वृत्तस्तादि परीतत्वात् । च्रत्तौ जहत्स्वार्थत्वादि-
विकल्पा ऽपि वाक्यादेव श्रत्तिचिष्पत्तिरिति भन्यमा-
नानवुधान्धरति कल्पनेव । एवसुत्तरपदाथप्राघान्याद्यपि ।
(इवेतो धावति!इदयादावखण्डमेद वाक्यं तन्त्रेणाभ-
याथेनोधकम् । एव च सकलक्ाखव्यवहारस्तदनसारि-
लोकन्यवदह्ारश्ापोड्धाराश्रयेणेव बोध्यः(१) । प्क्रतिप्र-
( कुच्लिकाटीका )
भागानापन्तिरित्यपास्तम् । #पदेरिति । पदानामेवा्थेवत्वे इत्यथः
#विरदधे इति # । पदस्वभावात्पृथगुपास्थतिङेत्तिस्वमावाच्चापृथगुप-
स्थितिः स्यादित्यथ; । #पवमिति # । करपनयेवेच्यथः। नन्वखण्डत्वे
संहितावद्ात् दवा! इति पदस्वरूपस्य नष्टत्वेन तदथौसम्भवात्
ध्वा इतो धावति" इत्यथोन्तरस्य कथं गतिस्त आह श्डभया
थकसिति% ।
अयम्भावः-यथकोऽपि ध्वनिनांङिकाद्युपाधेषश्ान्नानावेधषडज-
ऋष्भादिभेदवाद्ुषजायते तथा तन्त्रेण इवा इनः दवेत इव्येवं भिन्नाना-
मपि शन्दानां रवेत इत्येकरूपता भवतीति ।
( कलाटीक। )
ञखेतिश । एवमग्रेपि | पदज्ञानस्य त्वन्पते बोघकरणत्वादिति मावः)
योगपद्यादाह--क#विख्ड इति + । नन्वेवं कथं जहत्स्वाथत्वादियेदो ऽत
अआाह--करड ताविति # । सिद्धान्ते तदप्यसम्भवीत्याद--शवाक्यःदे.
वेति # । अत पवाह--#मबुधानिति% । उक्तकद्पनां तद्भते $न्यन्नाप्य-
तिदिश्चतति #पएवमितिश् । नन्वेवं कथं दवेत दत्यादित उभयार्थस्य
युगपद् बोधो ऽत आह-श्वेत्त इति ! अत्रोभयोरपि तन््रमेच ।
परसि विरो धाभावायाह--# एवञ्चेति # । तेषामसत्यत्वे चत्यथेः ।
(९) 'लोकब्यवहाराभयेगेव बोध्य › इति पाठः ग °पुस्तके । ॥
५९ ख० मं०
१९ शफाद्रयोपेतायां रषुपन्नूषायप्ू-
त्थ यति मागोऽप्थवमव ।
` तदुक्तम्-
धात्वादीनां चिद्युडानां रोकिको ऽथा न विद्यते (१)
क्रृन्तड्धितानामथश्च केवलानामरोकिकः ॥
प्राग् विभक्तेस्तद्न्तस्थ तथेवार्थो न विद्यते । इति,
अत एव प्रक्रातिप्रस्ययो मयार्थ कचिद्न्यतर एवा
सिघधत्ते । (२)घथा इयानः इति अदन्, इति च|. तथा
क चित्प्रत्ययद्धयेन कच्चोव्यथवोघः। यथा पचति! हति
कि क
का । यथा "अन्तः इलि |
किञये कास्मश्िद् व्याकरण प्रत्ययाथत्वेनोक्ता
स्तऽन्धन्न व्रक्रत्यथत्वनाक्ताः ! तस्माह्यदपदाथाच्यसत्य
( कुञ्ञकाटीका )
नयु प्रङृत्यादीनामनथकस्वे “अर्थवन्तो वर्णा धात्वादीनामेकवणो.
नां दश्ानाद्+ इति भाष्यस्य का गतिस्तच्राह शघात्वादीनामितिक।
` भाष्ये तु पक्रियाऽभिप्रायण । #अत एव । प्ककतिप्रत्ययतदथविभाग-
` स्यातास्विकत्वादेव । पचतीति # । अचर शपा तिपा च कतुबांधः।
- कये कररिमश्चिदिति# । पद्ाथिभागस्य ताविक्त्वे त्वसमज्जलमत-
तस्यात । #असत्यमेवेति + किञ्च "अधिहरि" हइत्यत्राधेः सत्यत्वे वाक्य
- ऽप्याधिरधिकश्णं बोधयेत, शङ्खः, इत्यादाववयवायथा नुपटम्भाच्च, चि
जगुह्यादौ च चि्गोश्ब्दाभ्यामनुप।ती देवदत्तादिः केन प्रत्याय्येत ।
( कलाटीका )
विशेषं वकतुमुक्तमेषानुबदति #प्रकतीति# । तदुक्तं # । हरिणा ।
कविश्चुानाम्# । परत्यवासमभिव्याहतानाम् । एवमन्रपि । आदिष्दा-
यमाह #छृदिति # । #अदोफेकः# । शाद्ञक्ृःक दिपतः, नतु पारमार्थं
. कः । नयु छद्।दयन्तानामर्थोऽस्त्विस्यत आह श्रप्रागित्ति# । चिमक्तेःपा
. क् । #तदन्तस्यक्र । कृत्ताद्धितान्तस्यत्यथः | विद्ताषमेवाह # अत एवेति %।
कंकिश्चेति# । तस्यापि काल्पनिकत्वदेवत्यथः। शये# । अथोः । दि-
तीयभुपसरहरति #तस्मादितिक# । शाखमपि तथवस्याह शशाखम-
(५) एक एव रोकः ग० पु०।
(२३) 'यथा-बोधः' इति नस्ति ग ० पुस्तके ।
चोद्धाथेस्य वाच्यसनिरूपणमर । १
मेव । शाखमप्यसत्यव्युत्पादकमेव ।
राखेषु प्राक्रेधा मदेरविदयेयोपवण्थते।
उपायाः दष्ष्यमाणानां बारानासुपलाङनःः ।
असत्य चत्नान स्थह्वा ततः सत्य समीहते | हति
अनादा मथ्यानूतराखाभ्पासानुसारेणेव शाब्दः
राखज्ञखाकनाथप्रत्यायकतया गद्यते केनचिद् । यथा
धटादिकः सचांऽपे प्रपञ्चः परिचिदन्नत्वेन गद्यते ना-
बवामनसुत्पाद् इद च रारटेकतमापे जदमल्पाद्वद्ातं
मन्यते लोकेन तद्धव् ।
तदुक्तम्-
घटादिद्रोनाद्ाोकः परिच्छिन्नो ऽवस्ीयते।
(कृ्जिकाटीका )
नन्वसत्यत्वे कथं चशाखप्रह्नत्तिरत आह #शाख्मपीति# । अविधयावर्णनं
च तन्निरासद्वारा विद्योत्पस्वथेमेव-। कडउपलालनाः# । प्रतारणाः ।
#असत्ये इतिक । असत्यङ्पे शासनप्रक्रिवामातरेऽथै स्थितोऽव्रिद्या मत्स
ञ्य सस्य विधयास्वरूप ह्य समीहते प्राप्नोति ।
अयं भावः~नित्यमद्वयं जह्य ये वदन्ति ते ब्रह्मण पदंविधानादि
जीवात्मयाक्त मन्यन्ते यद्धशात्तरव तिरोधाय अतच्वेन भेदेन यवा
रः। स चाविद्यार्तः । यथाहि दण्ड।ददिकारणं विलक्षणं घर दिकमु
त्पादयति प्यवमन्रद्याञप चद्यल्प्चा हठ: | > राब्द्ः#। एकक पदा
( कलाटीक। )
वति #। कतदुक्तम#। हरिणा। #मविया# । प्ररत्यादिरूपाऽसत्यपष्र्थ
एव । अन्न बीजमाह # उपाया इति# । #उपक(खनाः#$ । भवन्तीति
चाषः । तदाह #+असत्य इत # । अस्त्य शत्यदेस्थमाह अनादी
तिक । अय त्वान्तस्याथः । #रन्दः# । र्कूरव्रह्मरूपः। तत्रापिन स्व॑
णेच्याह कंकेनचिदिति ॐ । तज्क्ञानसामरत्रामिता । दष्ठान्तान्वरमाह कमा
वानामिति.। घटपरादानामित्यथः । इ्टान्तद्यं हरिसमतमिव्याह
कत ङुक्तामातेक | कद ससन।त्#। तस्यतत्बद्श्यनात् । अवसीयत इत्यस्य
मन्यमाणन्ययननस्वयः । वक्थतदययारखण्डत्वं युर्त्यन्तरमभ्याह्
७१२ टीकद्रयोपवायां रघुपञ्नूषायम्-
सघारस्मनाच यावानामादिमद्रह्य शाद्वतेम् ॥ इति
खोक विहबप्रपच्चः । समारम्भ उत्पत्तिः ।
किच सत्वं आममद्वः' 'अदका गच्छति" जज्ापयः
चराच्चनः जजाप्यः पिव! इत्यादौ नामाख्यातसारूप्ये
वाक्यार्थीदेव पञ्चात्पद्पद्ाथेनिणय हत्यखण्डमेव घा
क्यं बोधकमखण्डाचस्यत्युचितम् ।
तदच्य्- ९
| ९ क == क, के
ययेवान्थकेवरगविह्धषटो ऽथो ऽमिघीयते |
© ॐ ५ + क __ ५
9८
पदेरनथकेरेव विद्धिष्टा्थो ऽमिधीयत ॥
नहि किञ्ित्पद् नाम ख्पेण निथतं कचित् ।
पद्ानाभमथषूप च वाक्यादेव जायते ॥ इति ।
( कुञ्ञिकाटीका )
त्मकः । #समारम्मभितिक# । मावानाुर्वादं दष्ट ब्रह्म अदिमदिति
व्यवहियते । ऋत्वन्नाममितिक। त्वं त्राममगम हत्यर्थः। शअदवहति# ।
“ज क्षये" णिजन्ताङ्ः सिप् । #जज्ञापयदति क । अच्र षष्ठीसमासः ।
#ययेवेति# । यथ। अनथेकैवेणैरमिव्यक्तः पदस्फोटो वाचकस्तथा
अनथकः पदेरसिन्यक्तो वाक्यस्फोटो वाचक हत्यथः । नहि किञ्चि.
र्स्वरूपेण न नियतं किन्तु वाक्यादेव पद् थं त्रिभागः । यथा अजापय
( कलादटीका )
किञ्चेति %# । आद्ये ऽदव इति दिवध।तोद्ङ्् । भन्तेऽज्ञ।पय इति च ज्ञे
क्षयः शत्यस्य ण्यन्तस्य ठङन्तम् । आदिना घटो भवति, भिक्षां ददी.
त्यादिपरिप्रहः । #सारूभ्ये# । तद्विषये । बहूवीहिणा वाकथविशेषणम् ।
पश्चादिति । वाक्याथोदेव वाक्याथबोधादनन्तस्मेषेत्यर्थः । न ततः
प्राक् । तयोः सारूप्येण सन्देहेन क्रियाकारकान्यरात्वेनानिश्चया-
दिति भावः। #इति्ँतै# । # तदु कत । हरिण। । अव्यवहितोक्तम्।
उक्तपदस्थले प्रक्रियायाः पररत्या वा माहु कययथेष्ठतिक । #विशिष्रो&.
थेः# । पदाथः । विशिष्टाः+ । वाक्वाथेः। अत्र हेतुमाह #नरीतिक्ष।
यतः किञ्चिदपि पद् रूपेण स्वरूपेण वा नावदयं नियतं विमकत्यादिभेदेन
, तेषां मेदादित्यथेः । तत्सारून्यविषयमाह #कचि दित्वादि# । ईचित्
तर्लारुष्यविक्यपदनामधेरूपे ताक्नेणेय ईत्वषयथेः । नन्वस्तु पवम.
बौद्धाथंस्य बाच्यत्वनिरूपणमू । ५१३
वाक्ये ऽखण्डत्वं चापरथगुपस्थितिजनकत्वम् । अपृथगु-
पास्थितिविषयत्वं चार्थे ऽखण्डत्वम् । पदानां केवलानां
पथगुपस्थापकत्वं चरत्तिचरकानासप्रययुपस्थापकरवामेति
तु चशाद्करत्कल्पनेव. । यदपि केवलं पद सदित्यादि
प्रयुञ्यते तदंप्यन्ततोऽस्तिक्रिवाचटिताथवोधक्मिति त.
दपि वाक्थमेव्र। साधनस्य साध्यक्रियाऽऽकङ्क्षत्वात् ।
साध्यक्रियायाच साघनाकाङ्क्लत्वात् ।
एवमर्थे ऽपि ये वादिनां नानापक्ास्तेऽपि तत्त
( कुञ्ञिकार्टीका )
इत्यत्र प्रागुक्तम् । कपद्ानां केवखानाम्$# । ¶त्तिवदहिभरनानम् । नब
वाकयाथस्याखण्डत्वे पका्थीभावडप्पेक्षमेदाकङ्गतिरत अह कश
खक्चत्कद्यनेतरैबेति# । नयु कचिदेक गदस्यापि वाचकत्वमस्तीत्याश-
याह #यद्पःत#। यत्र्यकरमव पद् नरक्द्भु इदन्ते सदट्याद
प्रयुज्यते तन्नापि तद् अभूदर्ति नारित वेत्थादेकरिधालस्बन्धं विना
न परिखमाक्ताथं मवति। एतदेवाह #मन्तत)ऽसितक्रिषेतेक्र । तथाच
वाकयार्थव्यतिरेकेण पदार्थो ऽखत्य पएवेत्यारयः।
अय भावः (उपगोरपत्यम्? इत्यत्र जनिक्रिया निमित्तो ऽपत्यापत्यवत्स-
म्बन्यः । भ्राज्ञ' इत्यादौ मरणादि क्रियानिभित्तः। घर' इत्याद्य तु पदा-
थंमानस्यैव बुद्धिखत्ताया अव्पमिचारार्तेव सत्ता प्रतीयते इति । पव-
देबोपपादयति #साघनस्येति # । अय मावः। स।४¶ साधने च परस्परं
नियतमेव ¦ केवलमाकाङ्क(देवश।दितस्पर'थेखंक्निघने नियत प्व
प्रकाशते इति।
( कलादीका )
खण्डत्वं तयोः, पर तु खण्डलुन्यत्वरूप बाधितं यस्य बाक्यर्थ सत्यः
त्वध्र क्रियासिद्धान्वस्तस्थय सखण्डस्येवानुमवादत आह वाक्प्र इति
तुस्ययुकत्ये वाद # अपृथगिति । परमतन्दूषयति वद नाभिति# ।
#किश्चुपदेरिति%#। दाषाद्यमवायाह #केवलखानामिति# । #करिञ्चराजे
#। दाष(सतायाह्श्न्डत्तातकर । #दङृदनतातक# । परयुक्छन्यदषिमा
सस्वादिति भावः । प्रागुकमेव द्वया #पदेऽपीति# । पागुक्तगण-
तिसस्मवाद्ाह #भन्ते इति # ।
कपवम्# । प्रङृर्याद्लिम्दत्रत । #प्रथैऽपिकर | तद्धिपरयेऽपि क्रत
४१४ खक द्रयापेतायां छषुमज्जूषायेम्-
च्छ ।सनवासनावरशात्कह्पिता एव । यथा अनिदहितान्व-
यः । अन्विताभिधाननिति । ससर्गो वाक्याथ, सक्च
( क ज्ञकाटीका )
वासनेति # । वासनावेचिञ्यमेव ज्ञानवैचेच्ये हेतुनांथवेचि
ञयामाति भावः। नु बास्रनावेचिञयात् ज्ञानवेोचिञयं, ज्ञानवेचिडयाच्च
वासनावाचञ्यमित्यन्योन्याश्चय इतिचेन्न । वासनाऽमावे ऽप्यपूर्वपदार्थं
सनेधे क्ञानवेत्रिडपदशेनात् । #*अनिदहितान्वयङति*# ।
अय भाः 1 लाघवात्पदानां पद्ाथमान्रे शक्तिर्नत्वन्वयांले 5ऽपि।
ग[रवात् । आकाङ्घ(देरखभ्यत्वेनन्यङभ्यत्वाच्च । पवश्व -पदेभ्यः
प्रथम पद्ाथमन्रापास्थतः । पश्चातपदाथविदबाणामन्वयरूपस्य व
कयाथस्यपस्थते; । पन च ताटपयंवश्ाद शक्य एवान्वय आाकाङ्कादि-
वद्ाल्मतायते । अत पवाक्त भाष्ये वयदचाधिक्य स वाक्यार्थ इति।
नचापदायस्याप्र प्रतातावतिप्रसङ्खः । स्वरूपलतः शक्यान्वयस्य
नियामकत्वात् । पवचाकाक्घंतादिपदसपुदायो वाकयं ससर्गश्च वा.
क्य।थ इति मामांसकाः |
प्तच्चायुक्तम् । पदानामद्युषिनाशेत्वेन समुदायाखम्मवात् । तेषां
स्मरणकल्पने =पि सामन्ये ऽवास्थतानां पदानां विदा ऽधस्थानं दुख
पपादमेव । वद्चषस्याश्चक्यत्वात् । अशक्यस्य'प्युपस्थितौो शन्दा्थंल
म्बन्धस्यानित्यतापत्तिश्च । बाक्याथस्याश्चान्दत्वे च पदार्थौ ऽप्यज्याच्द्
प्व । वणनामत्यद्चुविनाशित्वात् । #अत्विताभिधानमिति# ।
तथाहि । अन्वयषङूपे दक्या्थै ऽपि पदानां शक्तिः । '्धरमानय
इति प्राथामकन्यवहास्ण वेशि पव शाक्तेव्रहात् आनयनाद्यत्वितो
घटादिरेव घरादिशब्द्ाथेः । तथाच सवेमेद्ानुगुणलामान्यङूपो विदे
षान्तरसंनेधनाद्विरेषविन्चान्तः पदाथ एव बक्यार्थः । आश्चि्त-
पदान्तयाण वद्र्यतव च बकवच । 'क्ञं अन्वयस्याद्कयत्वे शाज्द
बाघधविषयता न स्यात् । तत्र राक्तिप्रदस्य नियामकत्वात् । अशक्य
स्याप्युभवविषयत्वे ऽतिप्रसङ्गात् ।
नख पदाथसामान्याल्वित पव शक्तिप्रहात् संसर्गविरोषो ऽद्ाकथ
पव । अन्यथा घरमानय दति पदं भुत्वा परमानयः इति वाक्यं श्रुत.
वतः तदेवेदमानयतचेपद् मिति प्रत्यभिज्ञा न स्यात् । पृरषैवाकयस्य
धटानियने शक्तस्य .परनयनं शक्तया अथभदेन चनच्दमेदादिति
ष्व । पदाथत्वेन रूपण विद्राषाणामन्वये श्चक्ति्रहात् । अन्वितानां च
सभपञ्चं स्फोाश्भदनिरूपणम् ¦ ७१९५
9
छः पदाधोः स इति | जातिः पदार्थो. व्यक्ति्वेत्यादि ।
( कुञ्ञिकाटीका )
[ +अच् | काः ध
विङ्ाषरूपत्वादिति ।
पतन्मते ऽपि अथौन्तरसामान्यास्विते पव पदानां शक्तिः। गवादि.
विकह्तोषान्वितस्त्वश्कय पवेति । अभिहितान्वयवादिमते वाक्याथलश्च.
ण. सूचयति शसंसगौ वाक्याथ इति # । अयं मात्रः । यथा बरवत
परित इघुरेकनव वेगः!ख्येन व्यापारेण चमेच्डेदमुरोभेदे प्राणहरणं च
करोति पवमेकेनेवाभिधाऽख्येन व्यापारेण पदार्थस्श्ुतिं वाक्यार्थबोधं
च करोति । "यत्परः काव्यः स शान््ाथेः इति न्यायादिति | `
अम्दिताभिधानमते बाक्यस्थाथ दश्तंयति शलसष्ठा इति #* । यथा
-"'सछाहितोष्णीषा ऋत्विजः प्रचरन्ति” इत्यत्र ऋत्विकप्रचरणस्यन्यतः
ध्रा्तत्वाद्धोहि तोष्णीषत्वमरात्तं विधीयते तद्धदिति भावः । नन्वन्वयांशस्य
शाक्यसम्बस्धितया लक्षणया बोधः सिद्ध इति चन्न । तत्सम्बन्धस्य
तच्छब्दो धानुपयोगितच्छन्दबोघानुकल लश्चणायास्तन्नाभावात् । मु
खयाथेबाघे सत्येव रक्ष्याथेजाधात् । स इति # । संखष्टः पदाथ प्यव
वाक्याथ इत्यथः । पकेकस्येव पदस्य व।क्याथवोघकस्वे पदान्तरवेय
्यांपत्तः । उत्तरपदानां भ्यञ्जकत्वमिति चत् । तर्हिं भगतं समुदायस्य
व।चकरट्वमिति । #जातिः पदां इति # । तथाहि । बाजप्यायनमते जा-
तिरेव शाब्दाथेः, निव्याया अपि तस्या व्यक्तिद्धारकः खाध्यत्वम्। जातेश्ा-
नाश्चरयाया अभावात्सामथ्योद् द्रव्यं प्रतीयते । तत्रं द्रव्यगताया जातेरे.
काथसमवायेन क्रियान्वयित्वम् । गुणक्रियाशद्वानामपि गुणक्रियागतेव
तिबोच्या। उपसलगांदिरपि नामाख्यातसहमावी तदर्थस्य विशेष.
द्ोतकत्वाज्।तिपदाथं पव । अ्थविश्चेषस्य विद्िष्विश्चान्तस्येवावग-
माव । कमेप्रघच्चनीयो ऽपि सम्बन्धजातिनिष् एवेति । नयु जातिह्-
क्तिवादे वयक्तेरयुमानरूप आक्षेप एव, न शाद्रबाधविेषयत्व भिति शक्त्य
युभवशाब्द बोधयोः समानप्रकारकत्वेन कायेकारणभाव हइतिग्रवादास-
ङ्गतिरि्ति चद् । ` |
अन्न केचित् । समानर्वित्तिवेद्यत्वस्यैवाक्षेपपदार्थतया व्यक्तेरपि
द्राड्द बोधविषयत्वात् । व्याडिमते द्रहयमेव पदार्थः । तस्यैव क्रियान्व-
योषपत्तः । जाते रुपरक्षणत्वाच्च व्यक्तयन्तरेऽपि शयाक्तिम्रहः । आख्यात
ऽपि च क्रियाविशिष्टं द्रभ्यमव पदाथः । देवदत्तः पचति्व्यादो दन्य
४१६ दीकाद्रयोपेतायां छघुमज्लुषायाम्र्--
अत एव "घटः इति प्रयुक्तं चकाषकोाो ऽतिरिकमवथ
विनं बुध्यते, स7हूुयो गुणसमूहम, बोद्धादि पर
माणुसमूहम् ।
यद्यापि ऋषीणां दद्दानं तत्त्वविषयं मवति तथापि
तन्व मूतेन वस्तुना व्यवहारासम्मवाद्यवदारकाले ते-
ऽप्थहछतन्व सरष्टा नानाप्रकारेव्येवहरन्तीति नतद.
च साऽपि पद्पदाभसत्यत्वं मन्तव्यम् ।
` अन्न वाक्याथेस्थाचेष्िकं सत्यत्वं दषटव्यम् । सवै.
( कुञ्काटीका )
स्वव साक्षा्साधनत्छपपत्तरति । #अदिरिक्तम% । पस्माणुसमुहा-
दतिारक्तम् । जगुणससुहम < । रूपत्वादिगुणसभरुहमिति । विशकलितेषु
तु तेश्चु घट इतिभ्यबहारो न मवति, विलश्चणस्षयोगस्यैव तन्नियामक-
त्वात् ¦ तेत एव च धट उत्पश्न' इत्यादिरपि व्यवहारः । #अभदष्टेतिक# ।
मृष्ट तरव यस्तत्छदहदा इत्यथः । तदुक्त दरिणा- .
ऋषाणा दकश्न यच्च तच्वे काश्चदवास्थत्तम्।
ने तन व्यवहारो भस्त न तच्छब्द्निबन्धनम् ॥ दवि ।
# नानन्रिकाराराते* । शाङ्जवासनामेदा दिति मावः नयु पदाथ
स्याप्यसत्यत्व न्यास्यमन्यथाद्वेवहानरत आह #+अपिक्चिकमिति% ।
व्यावहारकामित्यथः । अत एव "परवा दिमिश्ाविक्षादुः' इति सूरय
ता व्यासनीपि व्यवहारकार विवाकनामपि पदबादिवद्विषेकित्वं
` दशितम् । [क अबुधबाधनाय प्रवृत्त शाख कथं तत्व वक्तु पार्येत ।
नयु वाक्यस्याखेण्डत्वे पद् पद्थयारसत्यस्वात् क्रियाक्ारक्रभा-
वा वाक्याथ इति प्रवादास्लङ्गतिः, अत आह शवाक्याथेश्चेदिक। तदुक्तं
( कलर्टाका )}
पव # तत्तच्छाख्रवासनावशारकदिपतस्वेन तस्य तत्तदभ्यासादेव । ननु
तत्तच्छास्रप्रणतारः क्रि त्वक्ञा उत न। आधये कथ तदुक्तपश्चाणा-
मखत्यत्वम् । सन्त्ये पामयाक्तवन्तेषाप्रश्द्धयत्वापत्तिरत भह यद्य.
पतिकः । ऋवस्तुना ॐ । जह्मणा । तत पवाह कस्या इति%# । सन्त
इति शिषः । नन्वेवं वाक्यार्थस्य सत्यत्वे दैतापत्तिरत आह #अनरर्हि ।
प्रक्रियायामित्यथैः ।
सप्रपञ्चे स्फाटमेद् निरूपणम् । 8१७
ठउथवहारस्यासत्यविषयत्वात् ।
वाक्यार्थख्य प्रतिमाघ्रान्नविषयः । पतिभा बज
न्पान्तरसस्कारजाऽपि । यथा मधौ पिकस्य पश्चमस्वर-
विरावो जन्मान्तरसस्कारलजः; । अल एव शाशश्छुडण-
स्तौत्यादितो ऽपि खः । प्रतिभाविषयत्वाच्च प्रतिना
॥ि ( कुन्ञकाटीका )
दास्णा- क च चि ® क क, (4 क,
विच्डेदभरहणेऽ्थानां प्रतिभाऽ्न्येवे जायते ।
वाक्याथ इति तामाहुः पदाथैरुपफादितामः ॥ इति ।
देवदचादिपदएनां पृथगर्थं यह्यमाणे अन्येव प्रतिमा जायते, वा.
क्ये चान्येवेति प्रतिभेव वाक्याथ इति तदर्थः
ननु पदपदाथयोरसत्यत्वे प्रतिभेव कथम्, अतत आह कसंस्कार.
जाऽ पीति + । यथाहि स्वंषां प्राणिनामादासदिक्रिया अनादिप्रतिभाव-
शाश्ियता प्वमिहापीव्य्थः । तत्र सस्कारस्य जनकोऽभ्यासः। चा
सानायाश्चाभ्यासामाकवात्ससुकारामावे भवृत्तिने स्याद, अत उक्तम्
कजन्मान्तरेति # । तदुक्तं इरिणा-
स्वरघृरि विक्कुर्ते मधो पुर्कोकिडस्य कः।
जन्त्वादयः कुखायादिकरण केन शिल्िताः ॥ इति ।
मश्ुमासे कोकिलस्य पञ्चमस्वरविरावः केन दिश्षितः। लूतातन्तु.
नां कुखायय्चना च प्रतिमावश्ादेव ह्यत इति तदर्थः । तथच अ-
ध्यास पव सम्बन्धः । #पश्चमेति # ।
वायुः सप्यु्थितो नाभेरो्ठकण्टशिरोहदि ।
पञ्चस्थानसयुद्भूतः पञ्चमस्तेन स्मतः ॥ इति ।
( कलाटीका )
चिद्ोषान्तरमाह कवाक्याथेश्चित्ति# । मात्रपदेन तस्य वाञ्जरूपानाव.
दयकत्व सूचितम । आदिश्रतीत्युपपन्तये आह शप्रतिमेति# । अपिनि-
हिक तज्ात्यादि । एवं क दष्टमनित्यव आह श्यथेति#। कमधो*# | वख.
स्ते 1 #अत पव । तस्य मन्ञादिदिषयत्वादेव । कसः । वाक्यार्थवोधः।
नन्वेवमज प्रतिभातिरिक्तबाद्यस्वरूपाभावेन "परतिमा वाक्थाथेः' इति
जायमानो भ्यचहारः कथमत आह प्रतिभेति । तस्या अपि तत्वम्,
सअन्मथा बाद्यतदाकाससम्भ्वं इति मावः । वाक्यत्वम्रपि कारकाद्यान्वि-
तक्छियाबोधकत्वमेव नतु प्रसिद्धम्, अत पव भागुक्तसङ्गतिस्तष्टाह
५२ कऽ म०
४१८ टीकाद्रयापेतायां छघुमनल्जुषायाम् -
वाक्याथ इति व्यवहार इत्यलम् । |
ननु पदपद्ाथकल्पनायापपि (देवदत्त गामभ्याज
द्छां दण्डन इत्यादो किथाकारकमावसम्बन्धस्थ
वि मक्त्येवोक्तत्वेन को वाक्यार्भ; । सम्बन्धसम्बन्धस्य
तु जाने न मानम्, अनवस्था चेति चेन्न । पदाथानां
परस्परविशष्यविक्ोषण मावरूपान्वयस्थ वाक्याथत्वा-
त् । यद्यपि विभक्तिप्रकृत्यथंगतविकोषणत्वमयपि विन
क्िशक््यमेव तथापि विश्ञेष्यनिष्ठम्, इतरपदाथनिष्ठ-
विशेषणता निरूपित्तयिन्ाष्यत्वं(१) वाक्धराक्यसिति
( कु्ञिकाटीका )
कठ्यवहार इति # । हयादीनां कस्िद्धान्त इत्यथः \ #सम्बन्धस्य
स्विति । अयं भावः| पदाथेसरसरगो वाक्याथेः । पदार्थत्वं पद ज्न्यप्र-
तीतिधिषयत्वम् । विषयता च प्रकारतारिक्ेष्यताऽन्यतररुूपा। साय
न सम्बन्धे ऽस्तीति | # वाकयाथेत्वादितिश । अयं भावः । व्याडिमते
भेदा वाक््याथः । पदवाच्यानां द्रव्यान्तरनिर््तितास्पयेकत्वात् ।
जातिवादिमते तु ससर्गो वाक्यार्थः । सच सामान्ये ऽवस्थितानां
पदाथानां सश्टेषः।
यत्त "नीलो घटः? इत्यादो घटादिपदसमभिष्याहृतो नीखादिशष्व्
पव यसेदरूपान्वेयस्य बोधक इति । तन्न । केवलनीरपदस्य तत्र
हाकत्यमावात् । समाभिव्याहारस्य प्रयोजकत्वे तु बाक्यश्क्तिदुबौरा।
#ैश्यक्यमेवेति# । भरतीयमानस्य सवस्य शाक्यत्वोचित्यात् । #उ-
( कलाटीका )
#हत्य रुभिति # । ततोऽन्यन्न प्रागुक्तमते तारदहातत्वस्वरूपनिणयाय
शङ्कते नन्विति । ऋइत्याद्ावितिक । परस्पराकाङ्श्चाजनकःा्थबो.
धक्पद घटि तवाक्ये इत्यथैः । समथसूज्भाष्यमुरखुकमाह क क्रियेति# |
इदमन्न स्फुटीभविष्यति । ननु तस्लम्बन्धः सोऽत आह #सम्बन्धे-
ति% । अन्यथाऽचुषपत्तरेव, तच्ेत्वाह #अनवेति# । पदाथोनामितिचूचि-
तमाशयं तिक्चदयति श््यद्यपीति# । इदमपि तन्मुखकमन्रे स्फुरीभवि.
स्यति । नञ तस्याप्यन्यधालामेन छरुत: शक्यत्वमत आह #एतच्चेः
1
( ९.) विशेष्यनिविश्ेषणतानिरूपितविगरोष्यत्वम्" इति पाठः । ग० पुस्तके ।
सप्रपञ्चं स्फोटमेदनिखूपणम् । ९१९
बोध्यम् । एतच्चोपपाद्यिश्यते ।
नलु उक्तान्वयरूपदाक्याथेस्य तडटकपदानुपस्थि-
तत्वान्तच्च शाक्तिग्रहासस्मवः, तथोपस्थिनतद्विषयक-
| ०९ क 0 क ~ ऋ
न्रा क्तिग्रहे च तस्यापूषत्वहानेरिते चेन्न । ब्रद्धन्यवहारः
¢ भ क~ क क्क
दश्नसहक्रुतमनसोपस्थितिचिद्चिष्टे तद्हसम्भषात् |
कचिदु पदेन तद्हसम्भवाच्च । कचिदाकाङ्चावश्ा-
तदैव तन्न राक्तिग्रहो धश्च । पञ्चाच्छाख्नकृत्क स्षि-
तान्वयन्धतिरेकाभ्यां तत्तत्यदशक्ता(१) उ्यचस्थितायाः
मथाद्ाकच्ये उक्तान्वयविषया शक्तिरवतिते।
(कुज्ञिकाटीका)
क्तान्बयेतिक । ईतर्पदाथनिष्ठविशेषणतानिरूपिदविक्ञष्यतेत्य्थः ।
ऋतद्धरकेति # । वाक्यधघ्टकत्थथेः । अपूरवैत्वादिति# । पद्ादनुष-
स्थित्या तन्न शछच्यमावादिति भावः #तथापास्थतेति #। अन्विते शक्ति-
प्रहे चेव्यथः। #+अपूवत्वहानिरिति# । अन्वयांशे ऽपि पदशक्तिग्रहे तु
वाकयाथेत्वहानिरित्यथः । #तद्ग्रहेतिक । वाक्याथंशक्तिप्रहेव्यर्थः।
पश्चादिति क# । प्रथमतो बाक्याथं इवगते कटिपतान्वयन्यतिरेकभ्यां
क ( कलाटीक। )
ति । अञुपद्मेवेति मावः। अपू वाक्याथ इति प्रवादे अपूर॑त्वम्।
त्न पदार्थोपर्थतेः पूवे नियमतां वाक्याथश्चे उद्बोधक।समवधा.
नेन पदाथ पास्थतस्मय वाक्वाथपस्थतरमवन शाद्दबाधप्राश्व
सितञ्ञनकशराञ्दक्चानजन्यज्ञानातषयत्वं तदाह #तदुघटकति*# | वा
कयघरङकेत्यथेः । #तथोपर्थतेति # । नियमेन ततः पृक तत्कद्पनया
तद्घरकपदादुपरस्थितवाक्याथेविषयकद्यक्तिप्रदे चेत्यथैः । उक्तप.
कारस्यासवाननिकत्वम्राह कचिदिति । 'अयमेतस्यार्थः इत्युप
हिन ज्ञाते इत्यर्थः । #कचिदिति# | प्रायात्रज्ञातहरिद्रानामकनदीवि-
देषण पुखा हरिद्रायां नद्यां घोष इति वाक्ये श्रुते नदीपदसमाभिन्या-
हारेणे दरिष्रादाब्डस्य द्ाक्ति्रहपू्चेक नदीलिङ्गात्तत्सम्बन्धितेवनावग-
ततीर्रत्ययवत् पदेः पदाथानासुपस्थितावाकाङ्क्लान्ञानादिसाचिभ्या-
तत पवोपस्थिते वाक्याथ तत्सम्भव इत्यथः । नन्वेवं सस्तगा वा,
कय्धथे इति परवदम्ज्ऽत भह #पश्चद्तक# । #दयक्तररतन# | तथा
[१ गीष
( १) तत्पदार्थं तत्यदश्क्तो' इति ग० पु पाडः ।
४२० टीकाद्रयोपेतायां रपुपज्नूषायम्-
सर्वथा अज्ञातस्य सम्बन्धस्य मानं त्वनुभवाविर-
डम् । इदं चाथंवत्घुचे नाष्ये स्पष्टम् । तथा प्रातिपदि.
कार्थ “षष्ठी शेषे? (व्या ° सु ०२।३।५०) इतिसुच्रेच ना
ष्ये | तच्रहि- वारः पुरुषः इत्यादौ (विशोषण विशोष्य
भावरूपं यद् आविक्यं स वाक्याथ; इत्युक्तम् ।
तज्नाधिकपधिति स्वार्थ ष्यञ् । तन्न नान्यत्पक्लत्तिनिमि
तम् ।(१)
। ध ( ङज्ञकाटीका )} छ
पदानां स्वाथेमात्रपरत्वावगमादन्वयसरूपे वाक्याथ वाकयशक्तिरवातिष्ठते
(2 । इदं चाभिदहितान्वयवादे । तत्र हि पदानां पर
स्परान्धये पद,थेवक्षा यदाधिक्यं संसभैः स वाक्यार्थः । कतन्न# । वा.
९ ( कलाटीका )
ख वाक्यस्य दाक्तत्वभ्यबहारो ऽप्युपपन्नः।
अुपस्थितस्येव सखस्य भानमित्ति ईइतरतान्तिकमतं दुष्यति
स्बैयतिश् । भरकारत्रयेण ज्ञानख्म्भवाद्ित्यथेः । तदेव विशद्-
यति-#इ दचत्या दि । कस्पषटमितिक । तत्र हि-ध्येषां पदानां सामः
न्येऽयं वत्तमानानां यद्धिरेष ऽवस्थान स वाक्याथः' इत्युक्तम् । विशे.
बे-पदाथस्सगरूपे । खच~उक्तरूष एव । सम्बत्धान्तरस्य समथ.
भाष्ये विभक्तिबाच्यतोकतेस्तज तच्छक्तिरप्याकाङ्कव शाद्व । तदुध्वः
नयन्नाह #तथेदिक# । स्पष्टमित्यस्याुषङ्कः । #तज्रहि# । अथंघत्सूत्र
हि । #इत्यादाविति* । विशेषणाध्ेश्चष्यभावस्याधिकस्य पत्तीत्या प्रा
तिपदिकाथमा्राभावास्प्रथमा न प्राप्नोतीत्याशङ्खेति शेषः! वीरथरा.
तिपदिकात्पुरुष इति हाब्द्ान्तरस्या्थो यः पुरुषत्वं तत ससर्गेण वीरः
क्र इत्येवमाकाह्कया प्रापितविरशषणभःवमनपेक्ष्य स्वाथमात्ननिष्ठस्प्रथ.
मा विधीयते । पञ्चा्वाकाद्वश्याह्िशष णविदेष्यभावावगतिरुपजा-
यतते इति कैयट स्तदाह कविशेषणोति% । पुरुषे ऽपि वीरानेष्ठाक्शेषण.
तानिरूपितविशाष्यत्वमाधेकम् । तदुध्वनयता वृत्तीयसूजमुक्तम् । तजर.
दि~'राज्चः पुखष शयत्र राजा विश्चेषणं पुरुषो विशेष्यमिव्यधिकाथै.
श्वात्प्रथसा न पराशचाति' इत्याशङ्कय 'यद्ज्ः इत्याद्युक्तम् । तेन तस्यैव
स्वं स्पष्टमेवोक्तम् । तस्य वचवायाह कतन्रेति# । तस्य केनचिद्रूपेण
{ ६ ) नन्यशृत्ति निमित्तम् ' इतिपाठः ° पुस्तके ।
भ = बन
सप्रपञ्चं स्फोटमेद निरूपणम् । ९२१
तदुक्म-
वाक्यरूपस्प वाक्यार्थ(१) घसिरन्यानपेश्चवशण । इति ।
न्वाकाङ्कादिसहकारेण पदैरेवोक्तसंसगंस्यापि मा
नोपपत्तो तत्र वाक्यस्य शक्तिकल्पने मानाभावो गौ-
रवं च । आकाङ्ा च वक्ष्यते, इति चन्न । तन्तत्समनि-
व्याहारं ऽथास्बद्ध चधवजनकत्वातुषपपन्या समस्वन्धाव-
चथकत्वात् । पदषु तच द्थसम्बन्धवत् ।
तद्क्त भदपादेः-
न विसुचन्ति सानथ्य चाक्यार्थ ऽपि पदानि नः।
वाक्याथ लक्ष्यमाणो हि सवेन्नेव च रदर्यते ॥ इति ।
हिर्यतः | सवेन्रव=एकपद्प्रयागे ऽपि ध्रविशा(२)
( ङन्ञिकाटीका )
कये । #अन्यत्# । धिक्ञाष्यविश्ेषण मावातिरिक्तम् । यथाहि-घटादिं
चाष्दानां घटाघर्य प्रदत्त घरत्वाक््कं निमित्तं नेदं वाक्यस्य वाक्या-
थेपरवृत्तो किञ्चिन्िमिन्तमस्तीत्यत आ्िक्यमिस्यत्र स्वाथ पव ष्रि
त्यथः । #वाक्यरूपस्येति# । न केवरपदानां शान्दस्वरूपं भरव्रत्तिनि.
मित्त, यावता वाक्तयरूपस्यापि चछब्दस्याथं वतेमानस्य चात्तरन्यानपे-
श्वया स्वरूपेणेव बोद्धव्या न तु तत्र निमित्तान्तरापेश्चाऽस्तीति । श्य
थोसम्बद्ध इति%# । असम्बद्धाथंबोधकत्वासम्भवाद्वाकषयस्यापि शाक्त.
रित्यथः । करटक्ष्यमाणन्रः । प्रतीयमानः । प्रविद्धत्यत्र गृहमिति भस्यते,
( कलादीका )
भने प्रागुक्तदोषापत्तयाह #तञ्ेति# #तवुक्तम्#। हरिणा। नैयायिकमतं
खण्डयति प्रतिज्ञातं प्रतिपादयन् नन्विति । शाब्दत्वायाह कपेद्रे-
घेति । नन्वाकाङ्काया मात्मादिनिष्ठ्वेन कथं पदद्त्तित्वमत्त आह
आकङ्क चति # । अन्यथा.ऽतिप्रसङ्कपत्तराह #षोधेति#। परस
मतमपीदमित्याद #तदुक्तमिति# । अपिना स्वाथंपरिभ्रहः । पवौ
इाक्ताथ दहतुमाह #वाक्याथ हत " तदेवाह #+{हि यतदतिक्# | न
न्विदं छक्षणापर न शक्तिपरमिति कथं प्रकुतसाघकमत आह कपत.
८९ ) "वाक्यार्थे शक्तिरन्या' इतिपर्ठेः ग» पुस्तके ।
(९.) श्वविश्ष' इति नाकि ग° पुस्तके 1.
1 #५. दीकद्रयोपेतायां रुषन्जूषायाम्--
मविण्डीम्" इत्यादौ । एतदधहचाग्रे वक्ष्यते । एव च
व (कथात्वं स्पष्टमेवोक्तम् । तन्न पत्यक पदस्य साम.
थ्थंमिति न युक्तम्, विनिगमनाविरहात् । प्डानां तद्धि
पय सामथ्यांलयागे युक्तयन्तरमप्युक्तं तेः
साक्षायद्यपि कुवन्ति पदाथप्रतिपादनम् ।
वणोरस्तथापें नतास्मत् पयवस्यान्त (नष्टे ॥
वाक्यार्थमितये तेषां परघत्या नान्तरीयक ।
पाके ङवारेव काषछानां पद्ाथप्रतिषाद्नम् ॥ इति
एवं च पदतात्पय विषयता वाक्यसंबद्धत्वं च स्पश्टमेव ।
एवं च पदष्त्तिः केवलपदाथवो धिका, वाक्यन्रात्तिस्तु
विशिष्टाथस्पेव बोधिकेति बोप्यम् ।
यत्त॒ पदन्पदाथपास्थता पद्ाथाना परस्पराकाह्खाष्द्-
( कुञ्ञकाटीका )
पिण्डीमित्यत्र युरङ्स्वेति । #नयुकूमिति# । कस्य पदस्य सामथ्येमि
त्यत्र नियामकामावात्खसुदायस्यैव युक्तमित्यथः । #तद्विषयेति#।
वाकया्थविषयेत्य्थः । # साक्षादिति । वणा यथपि सक्षात्पदाथमेष
प्रतिपादयन्ति तथापि पदाथेस्य निष्फलत्वात् वाक्यार्थं पव पर्यव.
स्यन्तीत्य्थैः । घर्णैरेव पदाथोभिव्यक्तेवणौ इत्युक्तम् । पाके काष्ठानां
उवाखेवति दष्टान्तः । भनान्तरीयकामेति# । विनाऽथकेनान्तरेत्यनेन
न-~राब्वस्य ““सुष्छुपा" इति समासः । ततो गहादित्वात् छः । यन
विना न निष्पात्तस्तन्नान्तरीयकमिः्युच्यते । क्पदतात्पर्यतिक्ष । वा
कयार्थेऽपि पदानां तात्पयं वाक्याथेस्य वाक्यसम्बद्धत्वश्ेस्य्थः।
( कलाटीका )
दिति । पर्यवसिते परकृतमाह पव चति# । तेषां तत्छामश्योत्यने
त्यथः । वाक्यार्थत्वं सलस्रमेस्य . तथाऽनुवादात् । पदानामिति बहु
वचनो क्या स्षमसिव्याहुवानाभित्यथों नतु प्रव्येकमित्ति तदाह शवा.
कयाय इत्यथैः । उत्तर द्धनेव युक्तेख्क्ततवादाह शयुक्तयंन्तरमपीति%# ।
स्वाथश्रतिपादन निष्फलं नार्तसेयक मित्यथेः । #वणोः* समिन्याह-
त; पदरूपाः । कमितये%। ज्ञानाय । धाग्बदाह् कपवं चेति#। ˆ
तदीयमतान्तरं खण्डयति शयस्विति# । अथेनिष्ठऽऽक!दङुपमाहं
सप्रपञ्चं स्फोट भद निरूपणम् | ४२३
वदा1दृन्वयबोधो नतु स बाक्यसंबद्धः । वाच््याथं इय
स्थ च वाक्थप्रयोजनभिलयथं इति । तन्न । अन्वयस्य श
घ्दासंबद्धत्व तद्विषयकबो धस्य (शाद् भिः इत्यनुच्थ-
व साथानापत्तेः । धुपपदोपास्थितधुमेन जातबहधनुभिते-
रपि शान्दत्वापन्तखख
किश्च राब्दानामभदारकसंबन्धस्यैवाङ्ञोकारेण चा
कथानां च तद् मावात् परस्परभिमे वाक्ये संबद्ध इत्या.
दिन्यवहारानापत्तिः । नच प्रयोजनभूत उवयार्थदारक
एव तयोः सबन्ध इति वाच्यम् ¦ हइदशस्यापि सवद्ध-
ठ्यवहारप्रयोजकत्वे मथुरा पाट दि पुत्रयोरपि सबद्धत्वन्य-
वहारापत्तेः। स्वसयुक्तावयवकदेशासंबद्धत्वादिलयलम् |
यत्तु बोघजनकत्वानुपपन्या न सबन्धकल्पना कितु
स्म तिरूपपदाथोौपस्थित्यनुषपन्या । सा त्वकसवर्धिज्ञा-
व । धाक्याथ क इत्यथः । 0 ता् अआक््या.
थ ६।तव्यकहार अत अह +ईत्यस्यति#। नसु राद भधरयागभरयाल्यत्वात्
छाब्दस्वमत आह कैधूमपदेति र । # शन्दानामित्ि #। यथा धरटमानयेति
पद्याः स्वाथद्वारकःः खम्दत्यः तथा इयकचक्ययथारप स्वथदह्ारक
धव सम्बन्धो चाच्य इत्यथः ¡ श्यन् बो घेति । पद्त्पदाथोपस्थितिः
४ ~ क ( कलाटीका ) ५ (1 £
पदाथ नात्रा + । #+सः#। अन्वयः | नरवव मडूसमततवक्याथन्यव.
हारः कथमत आद् वाक्यार्थं हइति+ । अथश्च्द्ः पयाजनवाची ना-
भिधेयवाचीति भाबः । परम्परया त्वमादाय तदुपपादने त्वातिप्रस-
ङ्माह #धुमेति# । पवश्च तदुष्रमपि तदनुष्यवसायापत्तिरिति
भावः । नन्वाकाङ्कादिसस्वे पव तथा नान्यत्रेति चोक्तदाषद्यमतत आह
# किञ्चेति । तदुकतरीत्वेवाह नचेति # । #ैप्रयाजनेति ® । वाक्येत्यादिः ।
कवोधेवि # । तेषामाकाङ्कादिव्ादित्यथेः । #दंदशास्यापिश्र । परम्प.
रासम्बन्धस्थापि । तच्नाप्याकाङ्कादे नंयमकत्वकल्पने चु ततो वरं श.
क्तिकर्पनेत्थाह #हत्यलमितिशर । नैयायिकमतखलण्डकयुक्तिमात्रखण्डकं
धाचीनमते स्वपरसाधारणं पक्चमाव्रखम्न्य खण्डयति कयत्तवितिक् ।
रदे टीकाद्रयोपेतायां रघुमज्जूषायाम्-
नादपरसंबन्धिस्मरणविघयेति तत्कल्पना । बालो ऽपि
वाक्यार्थज्ञान कारणत्वेन पद् थेस्थतिं कल्पयित्वा तदनु.
पपत्येव शाक्तिं कल्पयतीति ।
तन्न । पद्ा्स्मत्यनुपपत्या कल्प्यम (नश क्तेः पदेष्वे-
व कट्पनोचित्येन प्राथमिकश्ाक्तिग्रहस्येव पद्विषयत्व-
सिद्धावन्वययर्यदिरेकाभ्यं पात्तत्तत्पदशाक्तियह इति
स्वतन्त्र सिद्धान्तविक्यापन्तेः।
किथ्च पवमितरान्विते चाक्तिरित्यादिपक्षाणां चि
खथ एव । किख पदार्थोपस्थितेन स्खृतित्वं तत्ताया
अननु मवात् तत्ता च परूवीनुभूततैव।
अत एव “'अनुभवदिषयथासंप्रमाषः स्शतिः' इति
( कुच्ञकाटीका )
स्मरणस्येव । तथाच स्मरणाथेमेव पदपदार्थयोः सम्बन्धः करभ्यत
इत्यर्थः । तथा च वाक्यासम्बद्धस्यापि वाक्याथेस्य बोघ बाधकाभाव
इति भावः! #तद्जुपपस्येव # । स्मरणान्ुपपत्येव । #शाक्तिमिति #। पद.
स्थ पदां इत्यादिः । #तन्नेति# 1 पदाथस्मरणा्थं करप्यमाना शाक्तिः
पदे प्रथमत प्व स्थात् । तथाच वाक्यशाक्ति्रहानन्तरमावापोद्धा-
पाभ्यां पदे श्क्तिव्यवस्थापनासङ्खतिरित्यथैः । #अन्वयव्यतिरेकाम्या-
मू# 1 आवापोद्धापाम्याम् । तत्ताया इति । पवो जुभवजन्यसंस्कार
पव स्मरण प्रति हेतुः । नचेह ' तथाऽस्तीति भावः! #चिखय पवेति%#
अन्धयांश्चस्थपद्ाथेस्मरणोात्तरगस्यत्वेनान्वयांश्चमादाय पदशक्तेदष-
चत्वादेति मावः । #पूवाद्चुभूततेवेति# । तथाचा.ऽऽकार्मेदान्न पदा
योपरस्थिवः स्ग्तित्वम् । मया पूवा ऽयमयुभरतः' इति बुद्धवा त्िषया
( कलशङा ) ,,
नमु बरदधब्यवहासात्प्रथमशाक्तिग्र्ो नेतत्लम्मवो ऽत जाह %वाखोऽपी-
सि । तं पश्यन्निति सचषः । #पदेष्वेवेति# । वद्धिल्ेषणतया. तेषामेवो-
पस्थितेः। शष्टापचचावाद #किञ्चेवमितिक्ष । तथाश्ङ्खीकारे इत्यथः । तदा.
ऽन्वयस्यालुपार्थिस्था तन्न तदसम्भवात् । इदम्नि तस्यास्तस्वमभ्यु-
पेत्य । वस्तुतस्तदेव नेत्याह-# कञ्चेति । मानान्तरनिरासस्य-दक्ष्य
माणत्वायाह.#तत्ताचेतिक् अचज्मातमाह अतत पतेति न तत्र बहु
सपपश्ं स्फोटमेदनिरूपणम्र् । ४२५
पातञ्जलसचम् । अनुभवस्य यौ विषयौ श्रत्तितदारूढ-
विषथरूपौ तथारसप्रमोषोऽनपहरणे यच्च सा वत्तिः
स्छतिरिव्यथंः । तदुक्तं पातज्ञल भाष्ये चत्तियराद्याविषय-
ज्ञानं म्राद्यविषयग्रहणचर्युभथाकरप्रतिविम्बवन्चेतन्थः
रपं स्व विम्बाश्रये त्जातीयमव सस्कारमारणत । तस्य
वय संस्कारस्य स्वािव्यञ्जककालाग्य॒षवुद्धस्य स्वसमा-
नाकार म्राद्यय्मदणो भथा वयकस्ातिजनकत्वम ` हानि
( कञ्चकाटीका
कत्येव स्मरणादिति यावः) #अस्रमनविवयासम्प्रमोष इति । पमा.
णनाञचभृतानां पदार्थानां संस्कारवशाद् बुद्धावाराहाऽसंप्रमाषः। अ-
न्य तु माषश्ाब्दः स्तयवाची । स्तो हि अच्च॒भूनस्लतो न्युनावा वि
षया विषयः अवतीति । अधिकग्रहणं स्सयसाद्द्यानमोाघः । तथाच
अस्तप्रमाषाभयकाच्रहः । अवुभूतमात्रश्रह इति याचत । सा स्थ्तिरि
त्यर्थः । सचे प्रप्ाणादयोऽनधिगतमथमव गमयन्ति । स्थ्तिस्तु पृवानु-
भवमयादां नाति क्रामतीति बस्यन्तरादिकिषः | स्वन्नेऽननुभूतानां पदा-
थीनां ज्ञानं तु विपर्यय पत्र न स्म्रातिरिति भावः । कऋञुभवस्यति# ।
घरटाधाकार्काश्ित्तपरिणामो चुत्तिः। साच घरादेश्चान्चमवस्थ विष-
यावित्यशथ्चः । बुत्िविष्ययारुमयारपि पका्ादसुमवविषयस्वम् ।
रवुत्तिश्राह्यति # । चृत्तिश्रौह्यश्च तद्विषयं ज्ञानं चेनन्यरूपं तदे वासुमव-
रूपम् । तच्च श्राह्यो या विषया या च ग्रहणहेतुच्खा्तिस्तदुभयश्रातिखिम्ब.
युक्तेस्यथः । #स्वविम्बाश्चय% । अनुमवाश्चय । प्राह्यत्राहकामयाकारका-
नुमचजन्यत्वात्छस्कारो ऽपि तदुभयाकारस्तस्माच्च स््रतिरपिताः
ददाते भावः| #समामाशूरस्वमचात# | क्थ तदह रल्वाचचयकश्च.
( कलारीका )
बीहिः ख्जौस्वापततेः किन्तु तत्पुरूषः । धमेघम्यभेदात्तद्वनीस्यथस्तदाह
यन्नेति # । कसा % । तवुभयविषया । पवं च (स देवदत्तः” इत्येव स्मर"
णाकारः । शतुत्तीतिक । बहुत्रीहिः 1 %विषयनज्ञान मिति # । चेतन्यरूपा-
न्वितम् । श्च्राद्यति # । ब्राह्य्िषय (१), प्रह णज्ञात्तेश्च तर्ताधनड नत्त -
श्वैतदुभयाकारेत्यथः । #तस्य च । ताहरास्य च । पतेन स्म॒ातिग्राद्य-
विषस्ेव इृन्तिविषयसं सकारे मानाभावादिति प्रलपितमरपास्तम्। #इ ति ।
( १ ) “भ्राह्यविषयदच" इतिपाठः क० पु्तके नस्ति ।
५२ 2० मम
४२ ठीकाद्रयोपेतायां खधुपञ्जुषायाम्-
अनभवसंस्कारस्थुनीनां समानाकारकत्वेनैव कायकः-
रणमावादवमेव युक्तम् । नच तत्तांदो उदहोधकासमवः
धानात्तदमानम्, ददथते हि समूदालम्बनात्मकनानाः
पद ¶थोनुभवे ऽपि कस्य चिदेव स्मरणातिति वाच्यम्|
तत्तद षयांसोहो धकस्येव नियमेन तद्वि षयकन्ञानांच्प.
द्ोधकर्बेन तर्दं्े प्रभोषासस्मवात् । किन्तु म्राद्यांशे
एव सः । तत्तदृश्लकालनुसिल्धरूपतत्तायास्तु न नान
स्मृताचुचितम् , कालादेस्तदनु मवेऽ भानात् । नच दोषव-
रान्तत्प्रमोषः । नियमलस्तादशादाषकल्पने ग।रषात् ।
( कुञ्ञकटाका )
कत्यसुभवानन्तर गोभ्यक्तिस्मरणमिति चद् । खत्यम् । गात्वशक्तिक्ञा-
नत्वेन हान्दबो घकारणतेव्येतावतेव जातवांच्यत्वग्यवहारात् । #नच
तन्तांशे इति । एव च तदनुद्धेख ऽपि स्श्तित्वमेषेति भावः| #ताद्
षयांरोति % । घराद्यब्दोधस्येव घटादिन्ञानोद् बोध कत्वमि्थः । #तद्-
शिक । तत्तांले । कप्रमोषासम्मवादिति# । तत्तांश्नप्रसाषे तद्विषयकन्ञान-
स्याप्युद्बाघासम्भवादित्य्थैः । श्रग्राह्यांश ४ अनुभूयम नारो । #सः#
प्रमोषः । तदंशस्य तु पृवमथ्दहवन्वान्न भरमावसम्मवः । अत पवाह
#ननत्तहुरोति# । अनुभवेन तन्तदेश्त्वादिक न विषयीक्रियते किन्तु
( कलार्टका )
दतिस्तद्धन्थसमाधषौ । नयु समानथरकारकानुभवस्य स्ति भरत्तिकाः
रणत्व प्रकृते च तच मते "अयं घटः श्वरटमहं जानामि! इत्युभवो चि.
घयप्रकारको क्षानविदाष्यकः, स्मुतिस्तु (अय ख घटः" इत्याकारा धि.
षय षि ोष्यिका श्चानप्रकारिकेति तादशान्ुभवेन नेदशस्मरणमिति च.
छन | खाघवन समानाकारत्वेनेच कायेकारणम(वात् । नतु प्रकारतानि-
वेशोऽपि, गोरवात् । तदुक्तं भाष्ये श्रहणाक्तारपूवी बुद्धिर्याद्याकारः
पुवा स्मरतिः इति। पृवश्ब्दो विहष्यपरः, बुद्धिरयुभवः, तदाह
क खचुभवति# । आश्लयानमिन्ञः परः स्वमनाक्िद्धये आह #नचेति% ।
वतन्ते # । बच्यंशि । आश्चयमाह कतत्तदिति# । अनुभववलाद्धषयां-
शप्रमोषाङ्खीकरेऽपि न इत्यक्ाप्रमोष इति भावः । परमतं खण्डयति-
तत्तदिति # । अन्न घट इत्यादिस्तु तचद्ुनित्वान्ुमवो न तदश्चुभव
इत्याह #तद्युमवे इति # । परः मत सम्थयन्नाह #न च दोषवश्चा-
सप्रपश्च स्फोटमेदनिरूपणप् । ४२७
कटष्स्थ शरमजनकदाषस्य तन्प्रोषकत्वे तु विनष्टरजत-
स्थ रागान्धस्य हुच्यादिदशोने 'तद्रजतत्वविशिष्टभिदं
रजनम् ` इति तत्तांङदहुखिश्रप्ानापत्तिः, दोषस्य विः
व्मानटबातच् ।
किञ्च पदजन्थपदाथज्ञाने स्मरामि" इति नानुमवः।
[४ ९ । इ
'कताब्द्यामः इत्यनु मवश्च । पद्जपद्ाथनज्ञान उदवु
कचिग्रहजसस्कारस्य हेतुत्वम्, फलबरात् (१) । यथा तव
वाकयाथेचोधजनकत्व यह् संस्कारस्थोदृबुद्धस्य चाक्याथै-
बोधहतुत्व् ।
^~ ४
किश्च पद्ाथानुमवस्य चाक्तियहाटभकलतया तच च
चाक्तिविदोषणतयेव तद्भानेन तद्विकेषणक्स्षलिरव स्था.
न्न तद्धिद्ोष्िका त्वद्सिभना । किश्च पद्ाथेोपास्यतिनें
४9 9 ॐ € *
चाब्दे कारणं कि तु पदज्ञानोद्बुडः पदाथिषयकसं-
( कुञ्ञकार्टक्ा )
पश्चात्तनस्खत्या, तत्कथमनसुभूतस्य तत्तां ऽशस्य मोष इत्यथः | #वि
नष्टरजतस्येति # । बहुत्रीहिः ।
'पकसखम्बान्धिक्ञानमपरसस्बरन्धिस्मारकम्, इति न्यायास्पदेन पद्ा-
स्मरणमिति तारकैकमतं निराकरोति #क्चेति# । नयु पदार्थोप-
स्थिते; स्श्व्यात्मकत्वाभावेऽतिरिक्तहे तुकल्पनापत्तिरत आह् कपद्-
जेति# । # तद्धनेन # । पदाथेमानेन । शस्पतिरेव स्यादिति # । घट.
पदस्य धेटः दाक्तिरित्यनुमवात् स्मुतिरपि ताडद्येव स्यादिव्यथः।
कन शाञ्देकारणामिति# । अन्यथाऽवान्तरवाकषार्थवोघकले पदार्थ.
( कलाटीका )
दिति ¢ । नच कत्ट्तंनेव तिवाहे न गोरवनत आह #क्द्टृ्स्येति # ।
तन्न दोषान्तरमाह #किञ्चेत्ति*। नु सिद्धान्ते शचाक्तथ्रहस्य ततः
पूवैमखरवात्कथं तदुपस्थितिरत आदह %पदजञति* । तच दोषान्तर.
माह कक्िञ्चेतिक# । #तजचकर। राक्तिश्रहे च । #तदिति# । अर्थत्य्थैः |
षदमपि पद्ार्थोपरस्थितेः छञ्डवोध हतुत्वमभ्युपेत्य । वस्तुतस्तदेव ने-
स्याह । ककिसेति# । अगहीतश्चक्तिकस्य बाधवारणायाह #्सश्च-
{९ ) फक्वच्वाद' इतिराटः ग ० पुस्तके ।
६२८ ठीकाद्रयोपेतायथां छचुमन्जूषायाम् -
स्कार एव तच्च कारणम् । स दाक्तिचिषयां ऽपीत्यन्यत् ।
वादयराक्तिसन्वादेव (समासग्रहणं वाक्ये प्रातिष-
दिकसंज्ञाऽतिन्याक्षिवारणाथेम् ' इति भाष्यं सङ्गच्छते ।
तच्च केष! चिद्धिद्धिष्येव तन्तद्ाकयस्य तत्तद्वाक्यार्थे
शाक्िय्रहः । अत एव सखुदायतो विष्ि्बोषे ऽपि पद्-
विभागसःमथ्धांमावो इयते तेषान् ।
(कि,
एतेन विशिष्टशराक्तिग्रहे पदचाक्तेम्रहः कारणमित्य-
पास्तम् । कस्यचित् कारकल्वादि जानतः कारकपदधातु-
चरितपदयो्धिकिषयो; कारकविरिद्टक्रियारक्तत्वमि-
ति सामान्यत एवं, ततः पद् विश्ोषसम सिन्याहारज्ञाने
( कुन्ञिकाटीका )
स्मरणस्य नष्टत्वान्महावाकयाथबःघो न स्यात् । ममतु स्षस्कारस्य
सरवाददोषः । अवान्तरस्मरण तु न सस्कारनादहाकम् , सत पव पुन.
पुनः स्मरणात् हढतरसस्कार इति तत्सिद्धान्तः । शकषाञ्ित्#। कार
कत्वक्रिय।त्वाद्यजानताम् | #पदविमागोति ॥ पदविभागम्रज्ञानता.
मपि वाक्याथवोघदश्चैनादिच्यथैः । #भपास्तमिति# । हरेऽेत्यादो
व्यभिचारात् । क#कारकरवादीतिकर । कारकत्वादि जानतः कस्यचि.
त्पुख इत्यथः। #घातुघरेतम # । तिङन्तादि । #विर्िषटटयोः#। समुदि.
( कलारीका )
कीति । तरव शक्ति्रहात्मकत्वादिति मावः । प्रातिपा्देतमिदमादा-
वेव भुल । वाक्यश्चक्तो मानान्वरमण्वाह क वाक्येति# । तच्च परमतं ख.
ण्डयितुं त।वस्सद्धान्तमाह कतत्रेति % । #तज्न# | व।क्यावेषये । #केर्षां
चि त्## । वििभ्यन्चानवतां तदज्ञ(नवताम् । कयत पव+# । समु्ेतस्य
ससुदितरूपण खञुदितेऽथ शक्तिप्रदादव । पतेन क । समुदायार्थबो
धेऽपि व्याकरणञ्युत्पात्त विना पदविभागसामभ्यिावस्यानुमवसि
स्वेन । कैकारणामितिक# । परत्येकपद् शाक्ेग्रदाभवि बाक्याथेकोधस्या-
ज।यमानत्वाच्चत्सस्वे ऽपृवद्र।कयश्चवणे ऽपि तस्य जावयमानत्वाथेति
तद्भावः । #अपास्तमिति भ । किञ्च वाक्यशाक्त्यश्रहे तद्भावादेवाद्य-
वद् माचोपपत्तेः । तत्लच्े तु जायते पवेत्यपि बोध्यम् । विद्ेषाक्िषय.
` सामान्यबुध्यभावाद्ाद #तत इति # । तदादिषदु कसासन्यद्किम्रहा.
(क
सप्रपञ्चे स्फाटमेदनिरूपणम् । ४२९
सति तात्पयवश्ात्पदाथिहोषविरहिष्टक्रेधाबोधः। सा
मान्यराक्तिग्रहो ऽपि तत्तत्पदाथनिष्ठधकारतानिदूपित-
ससर्भनिरूपित्ता या तत्तत्पदा्थनिष्ट विरोष्यता तद -
त्यर्थे समुदायः शाक्त इत्येवं तविशेष्यविद्ेषण भाव।पन्ने-
ऽभे एवेति न विपरीतो विशष्याविशोषणभावुः |
यत्त॒ सवस्य सामान्यतः शाक्तियह एव बोधक इति।
तन्न । कारकत्वघातुश्वाद्यजानतस्तथ। चाक्तियहासस्भ-
बात् । (१) ।
एतेन प्रातिपदिकाथप्रकारककशाःब्दबोषे तदथकप.
( कुञ्जिकार्दीका )
तयाः । #खाम।न्यत इति । का(र्कविशिष्ठक्रियायां सामाच्यतोवा.
कयल्याक्तभ्रहः, विशेषबोधस्तु तत्पयेव रादित्य्थः। #तत्पदार्थेतिश ।
कारकादीत्यर्थः। कन विपरीत इति समान्यबोधोऽपिन क्रियाति.
दरादणक्ादिः । #भजानत इति# । तस्मात्कारकत्वादि जानतः कस्य-
चिदेव सामान्यशशक्तिग्रहो न सववेस्येति भावः| #तदथकेतिक्ष । प्रा.
( केला्टीका )
नन्तरमित्ययेः । #क्रियबोघः# । तद्धिशेषबोधः । पवंचानियत पव
ख इति भावः।
नयु स्वतन्जराक्तिक्ञानादिश्ुङ्कखपदार्थोस्थितौ सत्यां विशेष.
णदिशष्यभावन्यत्यासेनान्वन्वयवबोधः स्यादत आद #स्ामान्येति*#।
ज्ीणमतं खण्ड्थति--यचितिक्षं । *#तामान्येतिक्ष । उकथ्रकरे.
ण । एवेनोक्तविशिष्यश्यपकिभ्रहञ्थवच्छेद्ः । आदिना अ्रातिपदिकत्व।दि ।
परमतं लण्डयति #पतेन# । पातिपदिकत्वा्यजानतस्तथा शन्तिब्रहया-
सम्मवनेत्य्थंः । आदिना विमक्रत्यथेविशेष्पकशान्दबोधे तिभक्तिम्रङृ
विजन्योपस्थितिदतुष्स्व्यादिसामान्यकायेकारणनावपशधरहः । श्वरः
क्त्वं ६त्यतो विपरीतब्युत्पन्नस्य तथा बोधात् उवसिचारवारणाय
तदथैबोधकपदेर्युक्तम् । नचेवमपि परादेङाक्चणिकषरपदघारटितघर.
मानयेतिवाक्यात्तथाबोधवारणाय धटबोधकत्वं घरबेधपफरो पिततं
निक््यम् । पएवं चान्योन्याश्चयात्ताहयकार्थकारणमावग्रहय सम्म इति
[षव क
(१ ) शक्तिप्रदः इतिपाटः ग० पुस्तके ।
2३० टीकाद्रयोपेतायां छषुमञ्नूषायाम् -
दोत्तर सार्थकप्रव्यथतदथवोधकपदनि पातान्यतमजन्योंप-
स्थि तिहेतुरिस्याव्यपास्तम् । कमेत्व घटः' (अम् घटः! इ-
व्येतत्समभिदारव्युत्पन्नानां ततस्तथा बोधे व्यन्ि-
चाराच।
नच खान्यहितोत्तरोत्पत्तिकत्वस्व सामानाधेकरः
ण्योमयसंबन्पेन तत्तद व्युत्पत्तिविकषिटबोषे तत्तद्व्यु-
त्पत्तिः कारणमिति न दोष इति वाच्यम् । अनन्तका-
येकारणमावापत्तः ।
यत्त॒ चाक्यद्ात्तयजङ्गीकारे पद्ाथानापिव चाक्याथ-
स्थापि स्मरणमव स्यान्न त्वनुधवः । सम्बन्धिज्ञानतयव
पदज्ञानवत् तदुपथोगादेति । तन्न । पदाथानामपिस्त
रणाभावस्यापपाद्नात् (१) । किचि बाक्याथेप्रतातनानु
( कु्जकार्टाका )
तिषदिकाथस्य प्रया प्रकारतेत्थर्थः। #तदृर्थवोधकेति# । प्रत्यया.
थबोधकसम्बन्धादिपदेव्यथः । क#अपास्तमितिक । पात्तिपदिक्ाथत्वा
द्य जानता बोधानापत्तः । कैस्वान्यवाह तेति क । कारात्तरीयवोघे उय-
सिचारवारणायादययदरम् । पुरुषान्तरायबोधे व्यभिचारवारणाय द्वि
( कला्टीका )
वाच्यम् । तन्न घटस्य बृस्तिजन्योपरस्थित्यभावादेव तथा बोधवारणन
स्वरूपयोग्यत्वनिवेदरो ऽपि प्षत्यभवचादिति तद्भावः । अत पव व्यमि.
चारान्तररूपदोषान्तरमाह ककमत्वमिति# । (र)प्रकृतदोषामावायाह
कस्वाभ्यदेतिकश# । अन्यस्य बाधवारणाय #स्वसामेति#। तद्धीजनकत्व-
ज्ञान च ध्युत्पच्तिः । परोक्त दोष स्तण्डयति #वषत्विति # । पवन्यवच्छेद्
वेबाह कषनत्वितिक्# । एकसम्बन्धिक्ञानमिति न्यायेनाह # सम्बन्धीति #।
ह्दमपि तस्य तत्वमभ्युपेत्योक्तम् । वस्तुतस्तदेव नत्याह $क्रिञ्चेति# ।
किञ्च वाक््यक्ानस्य तादृश्षावेजातीयज्ानत्वमेव कायंताबच्छेदकमतो
ने स्भ्रवतस्ततः । अन्यथा तवाप चक्यनाकङ्खुारूपस्सम्बन्धस्य स
( \ ) स्मरणमेव स्यान्न तु अदुभवस्योपपादनाठ्" इति ग° पु° पठः ।
(२) द्वितीय दोष" ईति पाठः ल पु०।
सप्रपञ्चं स्फोटमेदनिरूपणम् । ३१
ल॒ भवत्वम् । स्वगेनरकादिकं खण्वलः तदनुमवाभीत्य
प्रतीतेः । तस्माच्छाब्दत्वं ज्ञानत्वव्याप्यजातैविकशेष ष.
व, नानु मवत्वव्याप्यमित्यलम् ।
तश्च सम्बन्धस्य सम्बन्षिद्रथनिरूपितत्वेनेकव बो.
धाद्ाकथतो न एृथक् तद्धोधः ।
तदुक्त दरिणा-
नािधान स्वधर्मेण सम्बन्वस्यास्ति वाचकम् |
अत्यन्तपरलन््रत्वात् षशट्येकास्यतु वाचिका हइति।
वछछछयेव सम्बन्धस्य बाचिकान तु सम्बन्धराञ्दा
रीति तदथः; । आभिधानम्, पदम् । सम्बन्धिनोः सध.
( कुञ्िकाटीका )
तीयदलम् । नत्वनुभव इति यदुक्तं तान्नराकरोति #नाचुभवत्वसिः
ति# । अचुभवत्वं प्रत्यक्चादिचतुष्टयस्राधारणमित्यथः।
नय पदा्थंस्तसगंस्येव वाक्या्थतया पदार्थानां च तन्तत्पदट्य.
त्वेन तच वाक्यकशक्तो केवलसम्बन्धस्य बोधापात्तिः, अत आह #त. .
ति # । #वाक्यतोनति# । सम्बन्धस्य सम्बन्धिपरतन्जतया केवल.
सम्बन्धबाघो नेत्यर्थः । कनासिधानमिति#।
अस्याथेः- स्वेन असाधारणेन धर्मण उपलरशलितस्य सम्बन्धस्य।-
भिधान वाचकं षष्ठीऽ्यतिरिक्तं नास्ति । द्रव्याघीना अपि गुणाः कदा.
चित्प्राधान्यन ुङ्कादिशाब्देनाच्यन्ते नैव सम्बन्धराब्देन इति सूच
नायात्यन्तश्रहणम् । पर्तन्ञा हि सम्बन्धः | एवञ्च सम्बन्धाद्धिपदं न
सम्बन्धस्य वाचकमिति । अभिधानमित्यस्या्मिघायकमित्य्थं इत्याह
पदमिति # । #सम्बन्धिनेरिति% । सम्बण्धिद्वयोन्मुख्यस्व भावत्वेन
( कलट कि )
च्वाव् स्खुतिजननाशङ्का दुरुडधरेव स्यात् तदाह # इत्यरमिति । भव्या
प्यमिति# । पवमञुभितित्वसमुपमितित्वं च । पतेनाञुमवश्चतुर्षध.
इतिपरोकमपास्तम् |
= प्राग्वाद्धशेषान्तरम।ह #तजति# । बाक्यविषये इत्यथैः ! पृथकल-
म्बन्विद्धय विहाय । #तदधः# । संसगवा धः । स्व धमण #। सम्बन्ध-
त्वेन ¦ #सम्बन्धस्येति# । यथाश्रुतस्य माप्यविरुदत्वादाह श्न.
त्विति । आदिना सक्तगेश्चब्दादि 1 अत एवाह #पद्मिति # । निषे.
८३२ टीकाद्रयोपेतायां रपुपञ्जूषायाम्--
ठटनस्व भावत्वेन ॥निस्यपरतन्बस्वात् । वष्ापद्ं विमक्तीनां
वाक्यस्य चोपलक्षणम् । पदानां तु प्रथक् स्वाथवोध
कत्वभ्रपपि।
यत्तु मीसांसकेकदेक्िनः- वाक्यार्थं वाक्यस्य लक्षणेति,
तन्न । वाक्यवोध्यान्वयस्थय सम्बन्धरूपत्वेन तत्र
तन्न वाक्यवोध्यस्य सम्बन्धस्य पद्ाथस्य वा सम्बन्धय
( कुञ्लिकाटीका )
सम्बन्धस्य पद्ाथान्तरसापश्चत्वमेवत्यथः । विभक्तीनाम् # । षष्ठ्यथ
विह तविमक्तीनाम् । शरवाक्यस्यच्ति क । तेनापि सस्वन्धग्रत्यायनात्।
न्च पदाथोभावे कथ तत्ससगरूपो वाक्याथ ` इत्यत आह #पद्ानां
स्विति % । ससग पव तु वाक्यक्चक्य इति भावः । #लक्षणति#।
पृवोत्तरपदयोः । स्वाथमात्र शाक्तिः तद्विशिष्टे ऽधिकऽथं तु रक्षणे
ष्यथेः । # तन्नेति ।
अय भावः-वाकयवबोष्यो यदि अन्वयस्तदास पव सम्बन्ध इति
( कलाटीक्छा )
धदिधौ च मध्यम्मणिन्यायेनान्वयाय मध्ये उक्तदेत्वथंमाह #सम्बन्धि
नारिति*# । सम्बन्धस्येति शषः । न्थूनतां निराचष्टे षष्ठीति । भ.
दस मतेः प्रागुक्तत्वादाह ऋ्मीमासकेकेतिक्र । अय मावस्तेषाम्-पव
च दाक्तिकट्पना न । नचापूवेत्व भागविक्ञातहरिद्रानामकनदीविक्षेण
पुसा "हरिद्रायां नद्या घोषः, इति श्रुते बाक्ये नदीपदलमयिन्याहारेण
तदानीमेव हरिद्राहाब्दस्य नदीविशेषरे शक्तिप्रहपूवकं नदीलिङ्गा्तत्ल-
म्बन्धिच्वनावगततीरप्रत्ययवत् पदैः पदाथानीमुपस्थितो आकाङ्घाज्ञा-
नादि सलाचिष्यात्तत एवोार्पीस्थते वाक्यार्थं तद्भहखम्भवात् । तथोपस्थि-
तस्यापि ब्च्याऽनुपस्थितत्नान्नस बोधः शाब्द इति शब्दत्वप्रकार-
कवोधानुभवान्मध्ये खक्षणाग्रहः। सच स्ववेध्यसम्बन्धितया तदुप.
स्थितिः । स्वबोध्यसम्बन्धिनः स्वबोध्यस्योपस्थितेरेव भरा्चाननये
छषश्चणात्वात् । यद्धा स्वसम्बन्धिपद्ाथवोधकः धाक्यमिति तद्हः, ती.
रसस्बर्थिप्रवाहबाघक गङ्घापदमितिवत् । ठक्षकत्वं च स्वसम्बन्ध्य-
धवो धकत्वमेव । बोध्यसम्बन्ध पव च लक्षणा । पदज्ञन्यपदार्थोप.
स्थित्याकाङ्घादचसहङ्तमरमाणबोध्यबाधकत्वं . चाधिगता्थंगन्तुत्कमि.
त्ति न बेद्स्यानधिगताथगन्ततारूपप्रामाण्यहानिरिति 1 क्तन्न# । अ.
सप्रपञ्चं स्फाटभेदनिशूपणम् । २३
हाननुमवेन वाक्यबोध्यनिरूपिततखम्बन्धनरूलिकायास्त
वरूपाया चवा तस्या असम्मवात् । अनुपपत्तिप्रतिसन्धान
विनाऽपि तद्वाधन(१.तदप्रसरात्। नच तात्पयावकषया-
भूतवाकयाथानुषपप्तिस्तदहाजम् । नियमतः पूवं तात्पय-
ज्ञानस्यापि कल्पनाऽपेश्चया शाक्िकल्पनस्ये वौ चित्यात् ।
न विसुश्वन्ति सामथ्यं वाक्यार्थं ऽपि पदानि नः।
हतिपरवार्घोक्तेऽथं हेतुत्वेनोपन्यस्लायान्- |
वाक्याथ छष्ष्षमाणो हि सव्व च इश्यते । इति
भट्कारिकायां “लक्ष्यमाणः इत्यस्य प्रतीयमान इलयथः ।
कि = क = (किष
(हदयत' इत्यस्य. परतीतिविषयत्वेनानुमूयत इत्यर्थः
स्वेन्नव हि वाक्याथां ल्य एषेति च खितिः।
इतिपाठे लक्ष्य इत्यस्य पतीतििषव इत्यथकस्य
@ क © * १ 0 ४
अस्ताति शोषः । स्वेन्नैव हि वाक्याथः प्रतीयमानो-
( ङज्ञिकाटीका )
पुनः सम्बन्धो नाुमवसिद्धः । अथ यदि पदाथा एव वाक्षयवोध्या-
स्तदा तेषामपि सम्बन्धच्रहा नानुभवासिद्ध इति । रुक्षणायां मत्से
दस्य पूवेमुपपादितव्वाद्ा् #तदृपायाचेति# । शनविमुश्चन्तीति%# ।
द्वारम्! इ्याद्येकपदे ऽपि बो धदशनात्पदमपि बाक्याथवबोधकमित्यर्थः।
प्रतीयमान इतिक । वेन तन्मते ऽपि रश्चणाऽभावे दितः । शवा.
( कलादीका )
न्वये । आद्यमवेनाह श्रमुरकत्ति# । द्वितीयमतेनाद ॐतषूपेति# ।
करतस्याः# 1 ङक्चषणायाः । परसिद्ध तत्करणमपि नेत्याह #अनुपेति*।
दितीयदोषं विधटयति #नचति# । नतु भट्कारिकायामपि ङश्ष्यमाण :
ह्युच्चा तेषामपि रक्षणेव समतेति कथमेकदेद्िन इत्युक्तमतः प्राक्
प्रतिन्नातमाह भनविमुञन्तीते# । नास्माकं मतन । नन्वे ₹ददयत इति
दय्थमत आह् श्टदयत इति । पव चवमरवायुभवप्रदशहक तदिति न-.
व्यर्थमिति भाः । अत प्व पाटठान्तरेकवाक्यतामादह #सवेक्रेवहीति %।
शद्त्यश्रकस्येति #'बहुवाहेः पृवेवश्ाबणम्। कथमित्याकाक्कायामितरमसा-
( १) (तदप्रसल्ाच इतिपठः खण पु०।
&8 छ० मण
२४ ीक्ाद्रयोपेतायां रषुपज्नुषायाभ््-
ॐ ७ क क = [९ = =
ऽस्त्यवेसि स्यातबेक्व्यपाणरातव्या वाक््यकदक्ास्यायनः
त्यथः अत एव केवरुपद्प्रथोगे ऽपीस्यथक 'सवच्रेव'इति
2 न
साथकमित्याहुः।
५९ क [9 =, = ©
यत्त॒ पदानामेवान्विते शाक्तिः पदेरेव तद्थप्रती-
त्युषपन्तौ वाक्यऽपि शक्तिकल्पने मानाभावात् | तदु.
कम्-- "एवं हि सस्बन्घग्रहणम्, अयम्थोंऽनेन शाब्दे
नाकाङ्चितसनिहितयोग्पेतरान्वितः सन्निधीयते
( कुक्जिंकाटीका )
क्ये कदे शन्यायनेति% । यथा युर परविहशा' इति समुदायाथवाचकम् ।
ककेवरूपदे ति । पकपदेत्य थैः ।
पटानां जातौ शक्तिव्यक्तेस्त्वाक्षेपेण बोधः, अन्वयस्य तु आक्ष-
पेण छखाभो न सम्भवति, अशक्यबोधने चातिप्रसङ्गात् अन्वय ऽपिश्-
किः, अतो जातावान्तरिते वा शक्तिरिति भड्मतं दुषयति ्यन्ुपदानाम
देति # । #तद्थप्रतीतीति र । बाक्याथरूपान्वेयप्रतीतोत्यथः । कमना
भावादिति । अन्वयावषयककादवोध तत्तदालुपुर्वीज्ञानत्वेन हेतुतया
तत पव सल्लाभात् । अन्वय विशषभानाथं तत्तदानुपवीज्ञानहतुतायाः
स्तवाप्यावश्यकत्वादिति भाः । व्यवहारेण शक्तिग्रहो जायमानो
ऽन्वित पव सवत्तीति तात्पयम् । भ्पवेषह्ाति## । सम्बन्धभ्रहः चाक्ि-
प्रह पताह हीत्यथः । आकाङ्किनः संनिहितो योग्यश्च य ईइतरस्तद्-
( कलादीका )
क्त्य!य सिद्धान्तदस्थितिरित्यथकास्थतिपदसूचितमवाह 1 कवक्ष्येति# ।.
अनुपदमित्यादिः । अस्यैव व्याख्या श#वाक्यैकेति# । अयमेव भट्समः
तोऽर्थो नेकदेदयाभिमत इत्याह #अतपवेति# । आहुसित्य रुचिरां तु
समाससंप्राहकतया सत्लाथक्यामति न तत पवमथ; । किन्तु भाष्या.
दकवाक्यतयेवेति ।
तदीयमेव मतान्तरं खण्डयति शय्यादि । भयं भावः । चृत्ति-
विषयत्वं विना च्ाब्दबोधविषयस्वासम्मवन वाक्याथोेषया चत्तिरव-
श्यं स्वीका । साचातिरिक्ता भोरवाक्नेति सषपदाथेश क्तिरेव तद्विषया
कर्प्यत इति तदुक्तरेव निराकङ्धिःलादिवास्णाय विशोषणत्रयमित-
र्स्य । नन्वेवं कथ विरहेषबोधोऽसमानप्रकारकत्वादत आद् #$पदालना-
मितिक्ष । उक्तसम्बन्धग्रहवादेतरत्वस्यात्राप्युपछक्षणल्वन निवेशः! कद्म-
सपरपञ्ं स्फोटमेदनैरूपणम् । ४६५
इति । पदानां सामान्यत इतरान्विते चाक्तावपि विच
वाविषयसामान्पबुद्धय नावात्खमिन्याहारदिशोषवकार-
णत्वरूपाकाङ्क्चाज्ञानवलात्तत्त १) त्पदाभेविक्ोषनिरूपि-
तान्वयविद्योषबाधसि{द्ध्ः । अतत एव पद्प्रयोगे ऽन्वय-
विकरोषाजज्ञासोपपत्तिः । तस्या अन्वथसामान्यज्ञान-
पवेकत्वनियमत् । विशेषतः पद्ाथोन्तरचार्तिस्य तद्
न्वयविशोषरूपवाक्याथस्य प्रागनुपास्थतावति अन्वि
तत्वादिखानान्यधमप्रकारेण) परस्थितेः राक्तग्रः खुल.
भः | इतरानन्वत शाक्तरततु न युक्तम् । इतरस्यषप
द्ान्तरलन्पत्वात्(२). । पद्ान्तरस्मभिन्याहारे एष
^ कुज्ञकट(का )
न्वितो ऽयमर्थोऽनेन खब्दृनाभि वीयत इत्यन्वयः । कैविशेषानिषयेति # ।
4 (0 १
निवश्चषस्य क्ाम्यस्यामावादतव नकः करैजत पव । विदेषवूवेक्र-
( कलार्टीका )
भाव। दिति %# । तत्तत्पद् सामान्यद्याकते भिरेवेति शेषः| #स्िद्धिरिति% ।
पतेन पद्ानामेवान्विताभेच।यकस्वे घटादिपदस्य तथाश्चक्तिग्रद
वतो घटमानयव्याचुपृवाज्ञानवतः भरागुक्तकायकारणमावान्रहवतोऽपि
घटपदात् बटकर्मकमानवनमिविबोधापात्तः । फिञ् विश्चिष्वविशेषण-
भादे बिनिगमनाविसर्दात््ामान्यतः यक्ता ईतरान्वितो घटः इतरान्वि-
त कमेत्वं तथाऽऽनयनं तथा कतिःरेत्येव बाधचतुष्टयापाच्चेः, न घरी.
यङ्कम॑त्वानित्यादि । अपि च घटः; कमभेत्वमानयनं कृतिरित्यतोऽन्वित.
कमैत्व्रादौ चक्तिग्रदबतस्तथा बोचापतिश्चति पसस्तम् ।
अस्यावदयकतामादह #अतप्पवेति# । शढद् स्य।ल्विताभिधायक्षत्वा-
देषेत्यथेः । #पदेतिश्र । पएकेत्यादेः । अपिना तत्सघुदायस्सुच्चयः।
#अस्वयति # । नियमेनेत्यादिः । नजु कथं ततस्तदुपपात्तरत आह
तस्या इति # । तथाच तस्या नियमेन दश्ेनाचद्धिना ऽ्तस्मवात्तस्य
छाब्दादन्यतो ऽखम्मव।च्छब्दश्यव तस्वमावदपकाप्रिति भावः। नन्व.
पैत्वात्कथं त्वमत आह करविेष इतिक । ततः प्राचनमतं जण्डयति
करदनरेलि# । नत्वेवं केव खपद्।दपि बोघपरच्चिर्त आह ऋपदयान्तरेति #।
नन्वेवं ततो धरमात्रबाधो ऽपिनस्थादत आह् #तत ई्ति# । मत्व.
( ९ ) "तत्रत्यप इति पाठः; जञ० पु । (२) “इतरलभ्यतात्"इति पाडः ख° पु० ।
४३द टीकाद्रयोपेतायां ङघुमन्जृषायाभ्-
तच्छक्त्युद्धोष इति "वट" इत्येतन्मा ्ान्नान्वयघीः । ततो
घटमान्रबाधस्तु शक्तिच्रमात् । बिदिष्टविषयायाः च.
्तेस्तन्माचविषयत्वमपीति च्रमः।
यद्वा पद्कदृशन्यायेन विदि एकदेशो च पदानां
छ्ाक्तिग्रह इत्यदाषः । त
एतेन कायान्वते रक्तः पदानाभिलयपास्तम् ।
कायस्यापे सेडनादे रम्यत्वात् । जिडदिसमनिन्धा
हार एव तद्धाधानु भवात् । आनयनाशथयेकषपदसमभि
व्याहार पएवानयनादबाघकादाते | |
तच्च, अन्वये र॑क्लस्युषगमे ऽपि विश्ेषबोधाय सम.
सिष्याहारस्य तद्धोवकारणत्वस्वीकारे, तथा कारण.
( कुञ्ञकाटीका )
त्वाद्व । #वेदष्टावेषयाया.# । अन्वितपद्ाथेविषयायाः । +तन
तक ) घटादिमात्रत्यथः । कपदेकदेश्ेति # । "भीमो भीमसेन इतिवत् ।
धरमानयत्याद् वाक्यासाथमिकशक्तेत्रहात् का्यान्विदहपदानां
शाक्तः कतेसाध्यानयनान्वितें इत्यथः । नच कार्यतावाचकालिडमदीनां
कथं कायान्वते शाक्तेरिति वाच्यम् । सवपद्ानामेव कायनन्वयशाछि
गाचरश्ञनाबेषयत्वात् । एवं च छिङ्रोर्तव्यावैषये पव शाब्दबोध
भच्स्यादृजनकत्वावत् । बेदिकानामथेवाद् वाक्यानां तु मुकस्थमेवेति पा-
भाकरमतं नेसकरोति #पतेनेति। दतन्मते कायन्विते शक्तिः, भद्धमते
इतरपदाथान्वित ईति भदः कडा खुम्यत्वमेवोपपादयति कसमाभिव्या-
हार पवाते अवुदेते भटमतं निराकरोति #तन्नेतिक्ष | #तद्रोषेति#।
वि्तेषबाघ अरति समापेव्याहारस्य कारणत्वे कदप्ये कारणत्वम्रहस्या
पि कास्नत्व बच्यम्, समनन्यदहारस्यापि चक्तः करम्यात मारव.
ष ( कलादीका )
मवद कतरत । अनुपद वस्यमाणरत्या भरमा नत्याह यद्ध
क्ति# । शरन्दवद् अ्थऽपि युक्तस्वुल्यत्वमिवि मावः । शुखुपतं खण्ड
यतिं #पतनेलि# । अस्याथेमाह ऋकायंस्याषीतिश्र । तदेव विभ्य
श्लि तन्मतम् । नु तदलछललमभिभ्याह्ारे ऽपि तद्बोघा् तत्रसाऽ्तः
उह कठिङाद्ी ति । तदन्ते हत्यर्थः । #अन्धये इतिक । त्वन्मते इत्या.
दिः । ककारप्पत्वेतिक् । कपयेकारणभवेत्वथैः । दोषान्तस्माह ऋञन्ये.
समप स्फोटमेद निरूपणम् । ४३७
त्वाग्रहवतो बवोधवारणायथ तदहस्थापि कारणत्वस्वी-
कारे समामिन्यादारे तदसम्बद्ध तदोघजनकत्वानुप-
पत्था समनिन्पाहारे ऽपि तत्सम्बन्धाङ्ीकरे विपरीत.
गौरवापन्तेः । अन्यलमभ्यत्वशूपतकण कायेत्वांश्त्याग-
च देतत््यागस्याप्युचित्तत्वाचच । न चोपजीव्यविरोघः।
उपजीव्यत्वे सानामावात् । देषाद्धि प्रथमं तद् वत्त
नतु पदशहाक्तिग्रहे तस्य हेतुत्वम्, सात्तापिच्रादिनिः
द्रः" गोः" इत्यादिकराब्देषु चन्द्राद्याभसुखाङ्लादशन-
पूच्वंकसुचायेनाणिषु बालस्याऽऽय्चक्तिप्रहे न्यभिचारात्।
यच्र त्वनन्यथास्िडतयो पज्ीव्यत्व सिडम् , यथा-
धागस्य स्वर्गजनकलतानिवांहाय कलर्पितेऽपूर्वे, तच्च
तदेव कारणमस्तु न यागः इति शाङ्काथां तद् दूषणम,
नचेवं प्रकते । न च पाथमिकत्वेन बलत्वात्तेन पश्या
( ञ्जकाटीका )
मिति भावः । #तच्यागस्य#। अन्वयांशत्यागस्य। कैम नोभावात् ईति
यदि प्रथममन्वय पव शाक्तेश्रहः स्यात्तदा तस्योपज्ीय्यतस्वं स्यादिति
भावः | कभैबत्तम# । जातम् । #षः# । उपज्ीन्यकविरोधः।
दूषणमिति #। आद्युतरिनाशिनो यागस्य काङान्तरभाविस्व् जनेकत्थ.
सिद्धये ऽद कटत्यम् । तत्रच यद्यदस्य कारणता स्यात्तदा पजीव्याविं
रोधः स्यात् । अत एव व्यावारिणा व्यपरस्येवव्यापारेणं भ्याफारिणो
ऽपि नान्यथासिद्धरिति भ्रवाद्ग तत पव व्यापारलम्बन्धावच्छिन्तं कारण.
तं करणत्वमिति वदन्ति । वयापारषत्कारणं करणमिति वु न युक्तम् नश्च.
( करटको )
ति# । सादिनेतस्स्वम् । क#पवदिति क । अस्वयत्यर्थंः । कन॑चोपेति # |
अन्वितरवादिलामास्यघमेप्ररूरेणापरस्थिते पव चक्तेश्रहादितिं भावः।
विशशिषतस्तुः तत्रैव ¦ सामास्यतो ऽपि अखाकवौज्निकत्वादन्यथाक्िद्धति.
ल्याश्चयेनह #उपेतिक् । ठदुपपाद्यति शदेवाद्धीति# । अपृ्चत्वपरि.
हारायेति भाक । उक्तदाड्याय तद्विषयमाह #यत्ररिति # । अपू इत्य.
स्तं पृवी्वयि । कसः # । उपज्न्यिक्तिसोचः । #नचक्र । नदि । पशाच
४३८ ठीकाद्रयापतायां छधुमञ्जषायाम्-
सनस्य बाघ; । यथा दपण चेच्रसुखं नास्तीति पूर्वप्र-
त्यल्षिण चेच्रसुग्वसंनिघानानन्तरभाविनो दषे चेन.
सुखप्रत्यक्षस्य मत्वकल्पनभिति वाच्यम् । इदं रज
त्रः इतिग्रहस्य पाश्चार्येन मेदं रजतम् इति ग्रहेण
चाधात् । जच सर्वेः प्रथमं प्रतीयमानत्वेव बलवत्वम् ।
सर्वेषां चारीरात्मप्रत्यये चन्द्रतारार्पत्वप्रत्यये च व्य
भिचारात् । उक्ते भाच्रादिनिर्दिषटे चन्द्रादो बाधा
व्यशाक्तिग्ररे व्यमियाराचचच । तस्माह्ोके प्रघ्तिसवाद्ा-
दिना, वेद् तदथनिणायकन्धायेन यद्धलवत् तट्घकमि.
तरह्ाध्यभिति उयवस्या । ` तच्च परेण पूवस्य भ्रमत्वप्र-
त्थायनभेचव बाधः; । पूर्वेणतु परत्य सापाधिकज्ञानस्थले
( ङच्ञिकाटीका )
स्यापि करणस्य व्यापारद्धारा कायेजनकत्वात्। #वाधादिति# । नन्वेवं
'घरोऽयम, इति ज्ञानानन्तरं सुद्धरपातादिना चूर्णित्ते घटे "नायं घटः"
दति इ्ानत्पू्ेज्ञानक्य च्रमत्वापात्तरिति चन्न । उपरस्थितिसामान्याभा-
प्रातियोगिन एव बाध्यत्वात् । इह तु सत्कायवादे सुक्ष्मरूपतय। घट.
स्यावस्थनेन।दाषावत्। #चन्द्रतारेति# । नयु चन्द्रतारादौो चाखज्ञ-
न्यमहापरिमाणन्नानेन स्वद्पपरिमाणज्ञाने प्रामाण्यं कदप्यते । प्ररत
तु भ्राथमिकत्वात्कायान्विते एव शचाक्तिरार्त्वत्वस्वरसादाह क#डक्तेम।.
जादीतिक# । भर्रच्ुचतिसंवादादिनेति# । यथा इद् प्रमा यथार्थप्रत्च्तिजन-
कत्वादिति । #सेपाथिकेति# । द् पणसुखादो पूण परस्य मत्वम् ।
( कलार्दीका )
नस्य । बाक्यशाकतेग्रहस्य । बाघपदाथंमेव।ह प्रमत्वेति# । तद्यान्
तमसाधारणं ततूप्रयोजकरूपमाह भनचसर्धैरिति# । उक्त भाद्ायः।
तञ्च परस्यच प्राबद्यमित्याह #तवेषामिति क । धाशुकतो ऽपि दोष
इत्याह #उक्ते इति # । नन्ववं कर्थं बाघभ्यवस्था, अत आह #तस्मा.
दिति # । आदिना निच्रूत्ि्तवादाददि। कन्ययेन । श्रुति लिङ्कादिना |
सामान्योक्त विलिष्याह् क्रतत्रेतिक्र । तयोमेध्ये इव्यर्थः | प्वनोत्पानच्ति.
प्रविबन्धनिरासः, तस्य जातत्वादिति भवः, इदं सावेन्निकम् । अन्यन्न
त नेवमित्याह कपूर्वैणत्विति# । सेपाधिकेत्यनेनाोक्तरीकेकल्तध्रहः
सपव स्फोरमेदनिरूपणम् | ४३९
क [क 4 २.
च्रमस्वप्रह्यायथर्नम्। कजलतु६्पात्तपध्रतवन्चः । थथा-श्रा
तवि्ियोगेन छेद्धिकस्य तस्य बाधः । जिज्ञासाऽपि
फ विशेषदशने रसचिदेषजिज्ञासावदुपपन्ना |
४२ ®= (= क कृ क
ननु तद्देव तद्येत्रापि जिज्ञासानियमो न स्यादि
ति चद्, इष्टापत्तः । नच अनयाः ससमेवेरशषकज्ञान म
भवतु इताच्छाया ताहहाज्ञानचालकटसावनताज्ञानः
स्य हतीत्वन तडटकतया वराषज्ञानस्याष चच््या ज
ज्ञासोच्छेद् इति वाच्यम् । विचोषधमत्वेन न्ञाने ऽपि
तत्तद्रुपेण जिज्ञासो पपत्तेः । किञ्च सिडिनं स्वरूपतः
प्रतिबन्धिका किन्तु लस्िद्धत्वपकारकज्ञानमेव तथा |
(कुञ्ञिकाटीका )
कैश्च तात । “"पन्दूया गाहपत्यसुपातषतः'' इत्य इन्दा पस्थानस्य बाधघः।
सामान्यस्य विश्षपूचकत्वादिति प्रागुक्तं निराकराति फलान
षति # । अपृंफरदश्षन "कोऽस्य रसः' इतिवत् । #नचानयोरिति # ।
ससलगविष्चषञ्चानच्छां प्रति ससगविश्चषश्ाननिष्ठ्टसा धनत्वज्ञानं हतुः ।
धत पव ससगविद्ाषस्य ज्ञातत्वे ऽपि जिक्ञासाऽचुपपसारत्यथः।
#तत्तदूपेणेति# । विशषस्य विरिाभ्य स्वरूपेण, नतु विशाषत्वनेत्यधः ।
सिद्धिनेति # । पवते बदह्धिस्खे ऽपि तद प्रत्यक्ष ऽचामतिभवत्येषेततत
भावः । #तथा%# । परतिबन्धकम् ।
ध ( कलादीका )
छतश्ासद्श्च सचता अन्यथा शख्द्यप्रामाण्याद्धकद्पापत्त-
गाह् कडत्पत्तिप्रतिवन्य इतिक । तस्यादाहरणमाह श्यथति# । #त.
स्य# । विनियोगस्य | "यपेन्द्या गाहपत्यसुपतष्ठतः' इत्यादाविति भावः
नन्वेष तदुक्तजिक्ञासाऽचुपपत्तिरत आह शज्ञिङ्नासापीति%# पदार्थंवा
कयाथयोर्निंयमस्य पूवे ्रहादिति(१) मावः 'पकसबन्धि!हतिन्यायेनष
कस्य चित्तादश्च स्येति भावः। इच्छामत्रि तस्थ कारणत्वाद् अत्र विक्ेष-
माह अनयोरिति । #*स्िद्धोति%# । इच्छां भति सिद्धेः प्रतिबन्धक. ~
स्वादिति भावः । त्च तथेव निवेद्रादाह #विशेषधमेत्वेनेतिश । ननु
ससस्य न केनापि ङपेण भानमिति प्रागुक्तत्वेन तथाक्ञानेऽपि सि
द्धिसराल्िक्ञासोाच्छेद पवात आह ककिचेति% । पदं चात्र तत्स.
(१) “दोषः” इति पाठः ख० पु०।
शवे९ दीकाद्रयोपेतायां रपुपष्जूषायाभ्-
अत एव वस्त्वासिद्धावपि तत्िडत्वज्ञानेनेर्छानिषु-
न्तिः । वस्तुतः पदज्ञाने तादकशाजिन्ञासेवासिद्धा किन्त्व -
न्वयिजिज्ञासेवेस्यलम् ! |
कचिन्त पदेरितरान्वितस्वा्थबोधनमस्त्येव । यथा
“प्रविक्ा' "पिण्डीम्! इत्यादौ । तथादि-यथा मीमाद्थः
पदेकदे्चाः पदस्यार्थे भयुस्यन्ते । विशिष्टराक्ति(र)ग्रह-
काले ऽलुनिष्पाद्यवथवानायपि तच शाक्तिग्रहात् । मीः
भसेनपदं पृथक प्रयुज्यमानं लद्वयवपदं च भीमसेने
( कुञ्जिकाटीका †
#वुनिष्पाद्ोति# । नान्तसेयकत्यथः । सम्रुदायार्थे ऽवयवस्या
पि शक्तिग्रह इति भावः । धकारद्यंककवर्णोश्चारणे तु धरादबोधो न
( कलार्टीका )
स्वे ऽपि वदभावान्न दोषः। अस्यावदह्यक तामाह #अत पवेति# । तथा
ह्ानस्येव प्रतिवन्धकत्वादेव । #वस्त्विति% । शचचज्नस्य ज्ञानं भवतु
दतीचख्छायामञअते च तस्य चान "तस्य कषान जातम इति खद्त्वक्षा.
नादि च्छानिङचिरव्यथः । लजिक्ञासापोत्यादना यदुक्तं तदष्यभ्युपेत्ये
व । वस्तुतः सेच नेत्याह शवस्तुत इति । यंदि त्वन्वथसामान्ये ज्ञात
तेन विक्ञषान्वयस्यानुमार्नामित्युख्यते तह्यन्वयसापान्यस्यापि तथेवाप-
स्थितिसस्मवात्प्रस्तुतमन्वितराक्त्या । न चेवमयुमनेनेव ससर्गोप
स्थितिसम्भवन श्ाब्दध्रामाण्योच्छदः । नाल्ुमितं न साक्षात्तं किन्तु
शाद्रादवावगतम्! इत्यनुमचन तस्यातिरकप्रमाणत्वात् । दाषान्तर-
स्य प्रागुक्तत्वाश्च । अधिकमन्यन्न द्रष्टव्यम् । तदाह #इत्यरखमिति% ।
पदसमुहात्मकवाक्यस्थङरीयपरमतस्य दु त्वेप्येकपदात्मकवाक्य-
स्थले उक्तदाषान्तगचसश्य कस्यापि दोषस्याभावादुक्तान्तगंतद्वितीयमत.
स्य सिद्धार्तिखमतत्वाभाते विश्चषमाह भकाचिस्वितिक् । अस्याथेमाह
य प्रेति # । पएतेनातिप्रसङ्घ नेति सुचितम् । द्टान्तपूषेमिदमुपपाव
यति #तथत# तज्ाद्। सवसमत इछान्तमाह भ्यथा भीमेति #* । कोशे
पययिभ्वनुक्तस्शदाह कपदेकेति#। तदाकारा #मोमेति# । अरे
फलाभावाद् #पृथक्् # । पृथगिव्युक्तरान्वयि। अनेन सूचितं स्पष्टयितु-
( १) “विक्गिश्कलेतु निष्पाय" इति पाठः ख० पु०।
सप्रपञ्चं स्फोटमेदनिरूपणम् ४.४१
चा्तमिति शक्तिग्रहः । नच सेनपदादुपि तद्धोघाप-
त्तिः । तत्तत्पदस्थ लसा शिषप्रयोगाजाचेन शाच्तिग्रहे
तदधिषयकत्वांके ऽप्राघ्ाण्यक्र्पनन ततो बो घःनुद षात् ।
अप्रामाण्यज्ञानानास्कन्दितशहाच्ियहस्यैव वाधजनङूत्वा-
त् । शाक्िश्रमाद्रोघो ऽपि अमत्वेनाल्लातादेच । एवं वा-
क्थस्थापि तत्तत्पदाथालि ङ्किति विश्ेष्यविद्ाषण मावे
चाक्तिग्रहकाले तदवयवानां "प्रचि "दिण्डनः इत्या.
दानामपि तत्तद्वाक्यार्थे हाक्तिय्रहेण "प्राविदः'इत्यगदिपदा-
देव तस्तद्धाङ्या्थबोघः । अनेककारकएणां क्रियाणां च
सम्भवे ऽपि योग्यतावक्या्तात्पयवकशाच तन्तदर्थबोधः,
तव तत्तत्पद्ाध्याहारवत् |
तदुक्तं समथसृन्न भाष्ये निष्कोशाम्न्यादो क्रान्ता
दिपदामाचनासाम्यात्समासामावसाक्ाङ्य (तदथे-
गते सिद्धम् । सोऽ्स्तदथः, त्ते; । यो ऽधः क्तैशा-
( काञ्ञकाटीका )
मवति । “चतुथोदनजादो च रेपः पूषैपदस्य च” इतिरोपातुशासन-
बरादचादि्राब्दानामरवासुनिष्पाप्देनां सज्ञात्वोापगमात् । #निसोचयत.
| ( कलाटीका )
माह #नचति # । देवादिसग्रहायाह #तन्तत्पदेति# । वीप्सितस्य परा.
मश्चौदाह कतन्नार्येतिक । तन्न तज्ाथं इत्यथैः । अनुदये हेतुमाह कअप.
माण्येतिश्र । नन्वव कथसमुक्त~चाक्तिभ्रमाद्वोधः' इति अत आह शश
कीति । द्ाछीन्तिकमाह #पएवमिति भ । तद्धदित्यथैः। #मति इति # ।
वैयाकग्णेस्तज्न तस्य शाक्तयङ्गकारादिति भावः। अनतिप्रसङ्गायाह% %भ्र-
वि्ेति # नन्वव वाक्यभेदेन तावन्मान्नात्कथ विलिषवाघो ऽत आह् क्म-
नेकेतिक । क्रियाथामपीद्ं विश्चषणं बोध्यम् । #योग्यतेति% । नन्वनेना-
योग्यन्याढत्तावपि योग्यानेकत्वा दुक्तदोष प्व अत आह #तात्पर्येति% 1
इदं तवापि तस्यमित्याह # तवेति । पश्चान्तरस्वेनाह # तदर्थेति । नि-
स प्रवा च्रत्तिविषये कान्तरुक्षणोऽ्थ इत्याशयेनाह तस्यार्थं इ-
ति माष्ये । पश्चान्तरतयाऽऽह कसय इवि % । उच्यते शति वदता मग.
९५ छर म्र
४४२ ठीकाद्रयोपेतायं रघुमज्जूषायाम् -
५ ९ क ५ ५०९
म्ब्याः समथः स (नसोच्यतेः इति । उक्तरीस्या चिरि
च्छो ऽथो निसोच्यते इति तदादयः।
अतएव “्छुषि युक्तबद्--""(अष्टारसर ० १।२)५१) इति
सृञ्रे 'एकवचनादययवयवकचवनरशब्दः पारिभाषिकः"
इत्यु म् । तदुक्तम्-
` चाक्यं तदपि मन्यन्ते यत्पदं चरितक्रिथम्।
अाख्यातङ्ाब्दे मियतं साधनं यश्च गम्यते ॥
४८८ ५ ® ॐ क [
तदप्येकं समाप्ताये वाक्यसित्यभिषीयत । इति ।
( कुक्िकाटीका )
एत । तिरादिसयर्व क्ान्ताद्यथावगमादुत्त कान्तादतनिामप्रयय प
वति भावः। #पकवचनादययवयवेति ¢ । पकवचनश्ाब्दान्तगतो वचन
छाष्दो ऽपि समुदायार्थे ढः । तेन कटुबदयो अहुरमवो प्रामः, कटुव
री इत्यत्र युक्तवद्भावेन षष्छ्या अतिदेशो न मवतीति मावः । #य
त्पद् मितिक । ग्भीकृतक्रियं पिण्डभिति यत् पदं तदपि वाक्यम् , तत
एव निराकाङ्घाथप्रतीतेः। (१)अत प्वोक्तं हरिणा-
अन्तरेण क्रियाश्चब्द् वाक्यादेरद्वि्वदशनात् । इति ।
माणवक माणवक स्वमसिरूपः' इत्यत्र क्रिया ऽभावे ऽपि वाक्या
दित्वाद् द्ित्वसिद्धिरिति तदर्थः। कवल!{ख्यात्तमपि बाक्यमित्याह-
आख्याति % । यन्न आसख्यातश्चब्दे प्रविशेत्यादो नियत कारक गम्यते
( कल्ाटोका )}
वतेति शेषः #उक्तेति% । वाक्ये कदेश्चन्ययिनेच्यर्थः । कृष्णा तु नेत्यनु
पदमेव स्फुटीभविभ्यति । पृवैपदवदुत्तरपदं ऽपि तथेति सुचयन्नन्यद्
पि तन्न मानमाह श्यत पवेति#) उक्तशव्यङ्गीकारादेवेत्यथेः 1 सुच
इति # । भाष्ये इति शेषः । #तवु क्तमिति % 1 हरिणापीति दाषः । अपिः
प्रसिद्धसमुच्चये । %चरितेति* । क्रियान्वयित्वेन स्वाथंवोधकमित्यथः।
एव पिण्डीमिच्यस्य वाक्यत्वमुकत्वा प्रविशत्यस्यापि तचवमाह *#भाः
ख्यावेति# शनियतम्# । नित्यसाकाह्म् । # तदपि # । सामान्ये नपुंस
म् । आख्यातक्ाव्द रूपम् । #एकम्# । एकमपि । तत्वे सुख्यबीज धवन
नयन् हेतुग्भदिषणमाह ऋसखमाक्ताथेमिति%# । निराकोङ्काथवोधकमि-
त्यर्थः । चन्दरालोकेऽपि स्पष्टमिदम् । नन्वेवं विरिष्टयोगोऽफलटो -ऽत
. ( १) अत--तदर्थ' पाठोऽय कुञ्चिकाक० पु० नोपरूभ्यते । ` ` (द जततवः पाठोऽयं इच्िकाक०पुण्नेपकर्भ्यते। =
सप्रपञ्चं स्फोटमेद नेरूपममर । 4४९
ग्राम प्रविक्' पिष्डास्भदय'हत्यादि तु शच्दहन्तरा-
ण्येव । तान्यपि खाक्िकं प्रयोगे छखाघकानादतरात्प्रयु
ङ्न्ते एव ।
यतु-पदावयवेन पदश्मरणम्, एवं बाक्येकदेरोना-
पि वाक्यस्मरणस् , अयम्वाध्याहार इति ¦ तन्न! नी-
यादेव द्शात्स्मरणानयुयवात् ।
किञ्चैवं सत्युचारितपदस्य व्रत्वाऽथबोधकत्वाभा-
वेन प्रातिपदिकत्वासावेन तद्कुलरं तिमकत्युत्पन््यना-
पन्ते; । किखेकदेद्ान भिन्नस्वरूपस्य सङ्कातस्य कथं स्म-
रणम्, साररयामावात् । स्न्रतस्यानुचारितत्वेन ततो
बोधानापत्तेख ।
तदुरम--
एकदेरात्स्षरति भिन्ने सङ्खाति जायते कथम् |
कथं प्रतीयमानः स्याच्छड्दो ऽथेस्यामिधायकः ॥ इति ।
[| , 0, 1
। ( ङु्जिका्टका )
तदपि समाक्तायं परिपृणथं वाक्यमित्यथेः । अस्मिन् पक्षे आख्यात.
शाब्दो वाक्यं क्रियाक।रकमावश्च वाक्याथ इति सखण्डपध्चो दर्रितः ।
नच भ्रविश्चेव्यनेनेव गताथैत्वात्कथं "गृहे भ्रविशः इति प्रयोगस्तजाह-
कदाब्दान्तसाण्येवेति%। #पदावयबेनेतिक । ओीमसेनपदावयवमीमपदे-
नेत्यथेः। नयु सम्बन्धिज्ञानमेव स्मरणे हेतुनं खादद्यन्नानम् , ददयते
च -छोकाद्ावेकदेक्निन समरुदायस्परण मित्स्वरसादाह %स्घतस्येति # ।
पकदेदहान सधघाताथेः स्मयेत इति मतं निराकरोति। #पकदेद्चादिति
( कलादीका )
आह शग्राममिति% । ननु गोरवाचदप्रयोगापन्तिरेव अत आह तान्य.
पिति । अन्यथा कटद्यादिभ्रयागोच्छेद्ा पष्दिरिति भावः । #अयमेव।
स्मरुत्यात्मक प्रत्यय पव । आये कोष्रमादह #भीमादीति# । #दत्पेति% ।
तत्न तथेव निवेश्ादिति मावः । एकतिकर । यत इत्यादिः । साद.
, इयते # । पकवणोदिश्चुतितो बाङकस्य समुदि तभ्रयोगे तु तथासङ्केता-
देवाथेबोधनेपपाचतिनेतु स्परत्वेत्यग्रे स्फुरामविष्यस्यनुपदमेव । अव्यव
७५१ ीकाद्रयोपेतायां छपुषञ्नूषायाभ्-
तदेतद भिप्रत्याक्तम् “इग्यणः सभ्परसारणम्?
(अष्टा ० सू०१।१।४५) इति सुरे भाष्ये-- हरयन्त हि वा-
क्येषु वाक्त्येकदेदान्पयुज्ञानाः पदेषु पदैकदेशान् । भ
विक, पिण्डीम्, प्रवि, तपणम्, देषदत्तः-दत्तः,
सत्या-माम-सत्यमामाः इति ¦ बाक्येष्वित्यादेवा-
कथार्भल्वित्यादिरथंः ।
न(१)च पदेकदृश्स्य तत्तत्पद्थ छष्षणा । बाघम्र-
ति सन्धानामाचेऽपि चक्यसम्बन्धज्ञानाभावे ऽपि बो-
धानु्रवात् । अणुदित्छज् माव्य चोच्धारितस्यैव चाब्द-
स्य प्रत्याथक्त्वसुक्तम् । अन्यथा ज्ञाननाच्े राब्द्भाना-
( ङुन्ञिकाटीका )
सद रावस्तुदशीनाभावास्स्छतिनै सम्भवति, नापि स्तस्य बोधकत्व.
( कलाटीका )
हितदोबद्वयेन हरिसम्मातिमाह #तदुक्तमिति# ।# उक्तमिति # । उभय-
सन्ञापक्चमुकत्वा वाक्याथंसन्ञापकश्चाचुवषदे दोषाभावावय सप्रसारणजन्ये
उपचारार्सप्रस्तारणपदेमिव्येकसमाधि कत्वा ऽथवेत्यादिना मध्यम-
पक्चष्वेनोक्तमित्यर्थः | तथाच सप्रसारणनैच्यत्तत्यथेस्य ततो ङाभ इति
न तच दोष शति मावः । वाक्योदाहरणमेतत् । अत एव 'सप्रसारणनि-
यत्तादित्यादेर्वाक्यस्य(थं सप्रखारणादित्यादिवोक्येकदेश्षः भरयुल्यते'
इति भाष्ये उक्तम् । पवं समयेखेबमाष्योक्तमापे । दषातितु पदो.
दाहरणं बोध्यम् । कमामेर्ताहिक# । इदं सत्याया अप्युपलक्षणम् । अनेन
च तन्तदर्थश्क्तत्वमेकदेखस्यत्युक्तमेव । रतदेव।भिप्रत्येतरान्विते पदानां
द्क्तिरिति प्रवादो ऽपि। असङ्गति परिहरति #व।कयोष्विति%# ।
पतेन तत्तदथैबोधाय वाक्येषु प्रथोक्तग्येषु तत्तदर्थे तन्तदेकदेशशान्
प्रयुद्धते इत्यथ निरस्तः । अध्याहूासपत्तेः | #भावेऽपिगर । तन्नापि ।
तन्नापि च उक्ताय भाष्यान्तरसम्पतिमप्युक्तदोषोपपत्तये भह #मणु.
दिदितिश्र । #चोऽप्यथं । तर्लमथेयते कअन्यथेति । तदनङ्गीकारे १.
त्यर्थः 1 कमात्रम्# । काररन्यं । भतिपादितसमिदं पराक् । सङृदितिन्याय-
` ` (त) कचवत् अथ बन्धः मूले श्मोपरम्यमानो ५९ कलाऽेमतः, प्रकृते तल्प स ५१ कलाऽपंमतः, प्रकृते ततरानुपदं स्फु-
टैमेविध्य्तीति कथनाच् । |
सभं स्फोटमेद निरूपणम् । ४५५
=छ!ज्दधाराऽऽपत्तिः । तञ तन्निचत्तय परतिबन्धकक-
पन गर्वम् ।
¢ भ 4
नच 1छापस्दछतशाच्डादयनावानापात्तः, अनुचचार
@ क © काक
णादिति वाच्यम् । तन्न चेटाचद्धिपेरेवाधवोधक्त्वेना-
१ न, नः ५
त्तेः । अत एव रिषो हाब्दत्वश्रमो बाखानान् । त
च्छक्तिग्रहरश्च चशञ्दसङ्कतग्रहाधीन इत्यन्यत् । लिपौ
चाठ्द्त्वश्रमवतां तच्स्मरणायुपथो गाच । अत एव षिषोा
अथं ककारः" इति व्यवहारः पण्डितानां लिपौ शब्द्
त्ववाधज्ञानवततामपि । अनादसिदडारोपात् । अन्तः.
करण।द्ावात्मप्रत्यये अ्पषत्वज्ञानवतां पण्डितानां व्यव.
( कुञ्जिकादीका )
मिति तदथः । #्चेष्टावदिति# । तन्न छिपेरेव सङ्धेतश्रहो न तु शब्द
कट्पनयां बोधः । (१)पतन दषा चणेवाद्ात्म्यारोपाद् बोघ इत्यपास्त
मिति भावः (२) कअत पवक । छिपीनामप्यर्थबोधकत्वादेच । #शाब्दसङ्क
तेति# । शच्द्खङ्कतश्रहादेच द पिसङ्कतस्यापि प्रह इत्यथैः (३) ननु
परषां छपा शान्दतादप्म्यासंपः क्रमं इत्यत माह # अत पवेति्रः |
आरोपादेवेत्यथः। नञ भदस्य निञशितस्वे कथमारेप हत्यत माह भय
नादीति# । पतादश्चारोपस्यानादित्वादित्यथेः । पण्डितानां व्यवहार
( करधका )
स्योश्वारितविषयत्वादाह धारेति # । #तत्र# । अनुश्वारणस्थले । भा.
ष्योपरि शङ्कते । #नचेति# । एवेन तर्स्शतश्ाब्द्निरासः | खत पवश
तस्याघोधकत्वाद्व । राञ्दत्वस्य बोधघकानितत्वादिति भावः । अक्रैरूष्या,
याह # तच्छक्तीति । छे चश्चक्तीत्य्थंः । तं विनाऽपि वोघमाह कलि
पाविति% तश्नि्ठ घवधमाभ्व। सस्य ततो मेन बोधकत्वेन तदुचख्चार.
णस्यापि कामादिति भावः। #तदिति# शदेत्य्थः । करत पवक । तन
सवेतद्धमाध्यासादेव । नञ बाना तद्य वद रोपपच्चावपि कथमन्ये,
्रमासम्भवाद् 1 अत् भाह--कपण्डितानामिति% । नच सोऽपि क्षथं
11) ति
( \ ) एरतेन--भावः पाठो ऽये ० कपु° नासि ।
(२) अतः--देव पाठेोऽये कु० कपु° नास्ति ।
(३ ) नञु-खादित्यथः पालोञ्य ० कपु० नास्ति ।
देथ ठीकाद्रयापेतायां कषुषञ्लूषायाभू-~
हार निवांहस्थेवमेवोपपाद्यत्वात् ।
यद्घा तच्चापि सूक्ष्मततरताल्बोष्पुरष्यापारत्सुक्ष्न-
तरसुचारणमेव मानसजपस्थल इव । निरूपितं चैतत्
प्राक् । तस्माच्छब्द सत्ताज्ञानं शाब्दबाधकारणम् । अ-
त एयान्यरस्मिन् राब्द उच्ारिते तज्रान्यकाब्दत्वञ्नमदशा-
थां तद्थबोधानुमवः । “उच्चारितः चछाब्द्ः इत्यस्य
उचचारितत्वेन गृहीत इत्यथों बोध्यः
एतेन '्परविक्चा" "पिण्डम्" इत्यादो कारककरिया-
शाब्दमनुमाय ततो बोध इति परास्तम् ।
किश्च कि राटेन चाब्दस्याच्तेप उतार्थेन १ नद्यः।
स्वाथप्रतिपादनन्यमेण तेन अन्धानाच्तेपात् । नान्त्यः ।
( कुञ्ञिकाटीका )
इस्यन्न हेतुमाह ऋअनादिसिद्धारोपादिति# । #पवमरव# । आरोपदेव।
कैःाब्दसन्ताक्ञानमिति%# । नतु वस्तुतः शब्दसत्तेत्य्थंः। #तदथेबोधे.
तिक्र । अन्यार्थबोधत्यथैः । #उच्चारित इति# । “यस्यति च" इत्यादो
तु धत्याय्यप्रत्यायकयोरमेदादिकारादौीनां ब्राहकत्वं हरिणा वर्णितम् ।
#परास्तमिति% । अच्ुच्चारितस्य बोधकत्वाभावात् । #दस्येतन्नामेः
( कलाटीका )
परक्रियायामुपपाद्यादोष सिद्धान्ते आह-क््यदवेति# । क तत्रापि । छिपिदः
दनेऽपि । कयुकष्मतरम्# । इतराज्ञेयम् । अनुसीयमानव्यापकत्वाश्च
ताद्चस्थदे मानखजपभ्यवहारः । श्प्रागिति# । शाब्द निरूपणोपक्रमे
इत्यथः । उकभाष्य तात्पयेमाह तस्मादिति । परमां विहाय क्ाननि.
वेश्चफलसाह #अवपषेति # । क्षानस्य का।रणत्वदेवेव्यथेः । तन्न तच्छ.
ब्दस्ःथ्चमसस्वादिति भाषः । अन्यथा तदसङ्गतिः स्पष्टैव । नन्वेष
भाष्यविरोधः, तज स्वरूपसत्यास्तस्याः कारणत्वस्याक्तत्वाद्त आह
कडश्वारेत इति % । #पतेन + अणुदित्सूत्रमाप्यविरोधन । उकतक्रमेणाह
क कारकेति # । अयमेवाध्याहारः । वतः तदनन्तरं समुदितादिष्लेषः।
(कक्कर +
आश्चेपोऽष्याहार शब्दाथं इति पक्षेऽप्याह क्षकिञचेति श (१)#अनाक्षेपात्#।
( १ ) “अभ्युपेत्येदम् । वस्तुतः तदसंभव एवेत्याह ककि्चेति* । आक्षेपोऽदुमानम् ˆ अत्रायं
पाठः खण पुभ्तके ।
सप्रपञ्चं स्फोटभेदनिरूपणम् । द द७
तस्थाथस्य शब्दान्तरेण सम्बन्धाभावान् |
एतेन शाब्देनाथाक्चेप इत्यपास्तम् । अस्य कब्दस्य
शाब्दान्तरार्थेन सम्बन्धाभायात् । (१)यथाकथवित्पर-
स्परा सम्बन्धसस्वेऽपि तस्थ नानुभितिप्रयोजकत्व लक्ष
णाप्रयोजकत्वाभाववलोऽअर्थनाथीलमाने ऽपि तस्व शा
हत्वं न स्थात । तस्मादर्थेनाथान्तरस्यैतदाच्यत्वानुमा-
नमेवोचितमं । |
नच "पिण्डीम्" इत्येतन्नाभ सिद्धार्थकं कथं साध्यक्ति-
यावोधकमिति वाच्यम् । नापसरूप भिन्नमेव दित्य.
दोषात् नासारूप्यादेष दितीयाद्यन्तताग्यवहूरः ।
नचाख्यातलच्णस्थाच्ानिव्यास्िः । शाञख्जवोधितकिया-
थकघटितस्व सतीतिचिक्ेषणदानेनादोषात् । "पिण्डीम्
इत्य दिरन कक्रियाथत्वे ऽपि प्रकरणान्निणयः ।
( कुन्ञिकटीका )
{तिभ । सिंद्धाथक पण्डा नाम साध्याक्तया कथं बकाचयददध्यन्व.
यः । 'खचन्तमिह नमिष्टम्' इत्यसियुक्ताः । #नामससूपम। नामेखद्
शम् । नजु नामत्वाभावे द्वितीयान्तस्व्यवहार; कथमत साह भ
प्याद् वति # । द्तायास्तस्वमाप सारूप्यादवति मावः । #न्दातक ।
[७
, क्रियाबराचक यत्तद्ख्यातमे इति नरुकक्ारक्तः । कञतिव्वा्िरि
ति% । अत्रापि असस्वभूतक्रियोबाधा दिति भावः। %राखेति# । पि,
ण्डीमित्यत्र तु शाखबोधिता क्रियाथकता यस्य तन्नास्ति ।
( कलार्टका )
तदसम्भवात्, अनुपपत्यमाघात् । #तस्यार्थस्य # । उच्चारिताथस्य ।
#स्येति%।नचु साक्षात्स बन्धामावेऽपि परस्परास्बन्धोऽस्त्येव सतत आद
यथेति क । # तस्यति 1 सामग्न्यन्तराभावादतिप्रसङ्गापत्तेश्चेति भावः
कै लक्षणेति । प्रतिपादितभिदं प्रक् । साक्षाल्सम्बन्धसलसवादाद-
# यर्थेनेति%# । अपिना आक्षेपपरिध्रहः । किञ्चेप्युक्तपुपसंहर्ति ।
# तस्मादिति # । तथा च स्वेष्टसिद्धिरिति मावःः। कलिद्धान्ते शन
चेति# । अच्क । पिण्डामित्यादौ । भागुक्तमेव.दाद्योयाद--
पिण्डीमिति । ` ,
( १ ) यथाकर्थ॑चित्० भावात् इतिपाठः खं° पु० नस्ति ।
#४८ खीकाषट्रयोपेत्तायां रदुमण्जूषायाम्-
६ (ई
पद्ानाम{न्थंक्येऽपि ((क्रियाप्रधानमाख्यातत सनव.
परधानानि नामानि" “चत्वारि पदजातानि" इत्यादि
चाखक्रत्कल्पनासाच्मेव , यथा असत्येनाप्यर्थन भरी-
चि काजलेन हदं जलमानय' इत्यादिन्यवहारो ोक्ानां
इ दयते तद्वत् सवेच्ापि पदे ऽधन्यवहार इति स्पष्टम-
क क © ७५ ~
न लाक पतिपच्तृणामथयोगास्प्र्िद्धयः ।
इत्यादिना हरि्रन्य । प्रसिडयः चाश इति हषः,
एतेनोचारितं चदमस्ुकाथान्व सित्वेन स्वार्धबोषेच्छया
( कुन्ञिकाटीका ) |
पदानामिति । पदानां वास्तचिक्ाथंवत्वामवेऽपि कदड्पनयाः
ऽथक्त्वसित्यथः । यथेति # । असत्यमपि मरीचिकाजखङमाध्ित्य यथा
व्यवहारः । ननु पद् परदाथविमागस्यासत्यत्वे कथं लोके तदाश्चय-
पञ्चत्तिरत आह--न रोके इति # । न सल्यार्थखम्बन्धादिना टोकि-
कानां उ्यचहारः, असव्यनापि मरीचिकाजलादिना व्यवहारदरानादि-
ति तदथः । कमर सिकाजलेनेति क ।
अये भावः-सव्यत्वं अिविधम् , पारमार्थिकम् , ऽयावहारिकम् , प्रा.
तिभाकिक चेति ¦ तत्न शुक्तिरूत्यस्य व्यावहारिकत्वे ससारदश्चा्यां
वाधो न स्यादिति प्रातिभाक्तिकस्वम् । तञ्च च अआगन्तुकदोषः कार-
णम् । नन्वागन्तुकदोषजन्यत्वं न प्रातिभास्िकत्वे प्रयोजकं काचादि-
ध्वं सतत्सयोगादाचतिभ्या्ेरिति चेन्न । दोषत्वेन जन्यताया किवाक्चि.
तत्वात् । न चेवमागन्तुकेति विदे षणवेयथ्थम् । घटाद्ावततिव्यसि
वारकत्वात् । घटो दोषजन्योऽध्यस्तत्वात् शुक्तिरूप्यवादेव्यचुमा
नात् } #पतेनैति # । द्विकीयनापास्तमिलयननान्वयः । #उश्चारेतम्#।
द्ारभित्यादिकम् । ® गमुका्थंति# । पिधानादीत्यधः । भकस्याचि.
( कलाटीका ) .
विक्षं वकतु पागुक्तमेवाह--# पदानामिति # । तमेव विन्ञेषमाह
यथेति । क सखवेज्ापीतिश । वाक्यचघचरके इत्यर्थः । असङ्कतिं परिद-
रति #द्यासखे शति । तथाच तद्योगाच्छासख्जस्थाः पदानां मचिद्धयो लो.
के अततिपचणां नेति तदथः । स्युत्ययुमित्तिमिन्नोऽध्याहारपदाथ इतिपधरा,
चीनमत खण्डयति #पतेनेति# । उक्तरीत्यामाष्यादिखमत्या वस्येव
चो धकस्वेनाध्यादार कथाया दवायुक्छत्वेन । अपास्तमित्यन्नान्वयः ।
सप्रपञ्चं स्फोटमेदनिरूपणम् । ४४९,
वक््चचं(रितमिति तात्पयेग्रहे कस्यवित्पदाध्याहा-
रेण कस्यचिदथाच्याहारेण बोध इति यथाऽ्नुमवं
व्यवस्था ।
ष्ाब्दं विनापि गुडादिशब्दैमाधुथीदिरूपाधस्या-
[4० + त कन,
सिनिकोाचादिना चाथस्य बोधस्य दकशानाद्ः इनि स्पष्ट
म् “अन्ननव्यञख्नम्”(अ०स०२।१।३४) इ तिसु भाष्य ।
अथस्धापि तत्पद्विदि्टस्पाध्याहारः । पतन
धाध्याहारे शचच्र ओदनम्" इत्यन्न ततलीधापसिः ।
प्रत्यपेन कतुरनाभिघानान् । 'रशब्दानुकचिद्ध सवे ज्ञानम्
क्वि की क
इति निषममङ्खशथति परास्तम् । “अना मिहिते (अण्घ्ु°
( कुञ्चकार्टीका )
दिति# । पुस हत्यर्थः । अर्थाध्याहारे तृतीयाद्यापात्तिमाशङ्याह #तच-
छेत #। #श्रत्ययेनेति । तिङ्कृत्तद्धिततिपरिग णना । कथन.
( कलाटीका )
अब्युत्पक्नोऽदःशाब्द पयायो ऽसुकशब्दः । पदजन्यपदार्थोपखितिः शाद्द्-
वोधे कारणमिति मतेनाह--क्कस्यचित्पदेति भ) तदन्यमतेनाह-
करकस्यचिदथंतिकर । उ्थवस्थायां कीञजमाह--श्यथेति्* । ननु द्वितीये
ठद्वाचकटराद्वं विनाक्थ तदथप्रतीतिरत भाह~-कदराव्दमिति#। तद्धाच.
कदाब्द्मित्यथैः । कगुडादीति # । प्रतिपादितमिदमादौ । #अक्चीत्तिक ।
तदुक्तं समथ भाष्ये "अन्तरेण खट्वपि शब्दप्रयोगं बहवो ऽर्था
गम्यन्त अशक्षानकाचः पाणाडरस्य इति । यथते चद्धन्यवहार.
वशादर्थां गम्यन्ते तथा चाब्देरिति भावः, इति कैयटः । #भर्थस्व बो
धस्येविक । व्यस्तः पाटः । कवोधस्य# । ज्ञानस्य । आद्य संमतिमाह
कस्पष्ठमिति# । त्रदि वध्योदनादौ कथं सामथ्वमिति शङ्कायां “यु.
काथता खथ्रतीयते । अन्यथा दधीच्युक्ते बहबोऽथा गम्यन्त इति ठकोप-
पश्चि ऽनवस्था स्याद्" शत्युक्तम् । दभ्नति पद्वाच्येन युक्तो यो ऽथ
उपल्तकक्ियादिरूपस्तदथता तस्य प्रतीयते इव्यथः । दितीयचक्ष्पमाण-
दोषद्धयामावाय विक्चेषमाह कअयथेस्यापीते# । पतेनेत्यस्वाथमाह #अ-
= नर्भषति# । तस्यापि तद्धिश्ि्टस्याष्यादह्यरङ्गीकारणेत्यादिः । तच्र प्रा्ि-
९५६ ० भरर |
६५० ठीक द्रयोपेतायां रषुपन्जुषायाभ्-
) ९ ^ काक क
२।३।१५) इत्यन्न कच्ादावनांमिरितत्वस्प समरभिव्या-
& [ष् [अ 8९ ¢ ५ ५
नन पदेन समभिव्यष्टलज्ञानविष्यीभूताथवविशेषणीः
भूलपदेन वा ऽभिघानयोरयत्वासावरूपस्य विवक्षणना-
क, [य ¢ भ ©
दोषात् । उपस्थितपदारपद्ाथवो घानङ्गीकारेण चाथा
घ्याहारव्थबहारो बोध्यः । अध्याहारख्च मानसं ज्ञा
नमितस्यपास्तम् ।
(^~ नअ © क. नि ५११
कयायथापपद्स्य च कमा स्थानेन; (अग्सु?
२।६।१४) हृयतदुदाहरणे "फलेभ्यो धाति' इत्यादौ तुश.
नन्ताप्रयोगे तादश्ावाक्यकद्राप्रयोग एब चतुर्थीस्ाधु-
नतु तत्प्रयोगे । स्थानिन इत्युक्तेः । “स्पृहेरीप्सितः” (अज०
ख ०१।४।३६) इत्युदाहरणे "पुष्येभ्यःस्प्रहयति' इति सम्पु-
( कन्ञिकाटीका )
सिगदितत्वस्देति# । सपस्येत्यन्रास्यान्वयः । #समभिव्याहूतेति# । ख.
मभिव्वाहतस्य यज्जानं तद्धिषयीभूतोऽथः तद्वि्चेषण पचत्यादिरूपम् ।
पचत्यादेपवस्याचामवादधोग्यत्वो केः । #भमपास्तभिति# । अचुश्वारिः
तश बो धकत्वाखस्मवात् । स्वमते पकदेदस्यापि समुदाचाथचाचक-
त्वाद्ध्याहदारो नास्तीति भाषः।
ननु वाक्येकदेशन्यावाश्चरयणे, 'फलटेभ्प्र आदतुम्' इत्यपि प्रयोगा.
पत्तिरत आह कफरेभ्य इति # । अत्राथोध्यादारः, पुष्पेभ्य हत्य शा-
घ्व्ाध्याहार इति उववदहार उक्तयुक्तिमूलकः । नयु “स्पृहेरीप्सितः
दस्याद्।विव वाक्येकदेश्ान्यायेन युष्मद्थस्य ङाभार्स्थानिन्य्पति
( कैलार्टीका )
इाथमाह #खमभमीति# । तत्तच्वस्य तत्रैव सस्वादाह करपदेनेति%।
प्रकृतनि्वादा्ाद #सममीति# । पतदथेगेद योग्यत्त्वनिषेशाः । नन्वव
कथमथोध्यादहारोऽत पवाह #उपाति# । अत एव द्वितीयद्येषोऽपि
नति मावः । {१}स्घतित्वदेरसम्मवघस्वोक्तत्वादाह मानसमिति #।
परमतं खण्डयितुं सिद्धास्ते स्वश्लाख्रप्रकरियाच्यवस्थामाह ककि
यार्थोपेति 1 #+उदेति# । जातावेकवचनम्} पएवम्रेऽपि । कतारश्चे-
तिक । उक्त माष्यस्द्धित्यथः । ताष्टक्ावाकयाथं इति पारस्तु सगम एन ।
(९) “नज केतो तद्धिः भोऽष्रमते इत्यत आहभमानसमिति”» । इति पाटः ख० बुस्तसे । ,.
सप्रपञ्चे स्फाटमेदनिदूपणम् । ४५१
ठीवाकवप्रयोगे तदेकदेष्ाप्रयागे च चतुथ्योः साधुत्य
““ल्यवलछोप(पान्वा ०) इत्यादि च स्यवन्तराहनवाक््व.
कदशाप्रयोगे एव प्रचतेते। कशाख्जक्लाह्ोकन्यषष्टाराच
अस्य पच्चम्यन्तचटितवाकयेकदृ्ास्येव विदिष्टाऽपं श.
क्िकल्पनमिति षोध्यम्। “युष्परद्युष पद्" (अस ०१।४)
१०५) इति सत्र “स्थानिन्यपि इति तु उपपद य्रहणास-
पदस्या एष निपित्तत्वन्रपवारणाय । स्थानिनि
इत्युक्ते तत्प्रयोगे न स्यादतः “अपि' इति । “उपपद्”
इति तु बैचिश्यायेव । ““आावायांः कत्वा न निषतन्त?
इाते न्याषात्।
एतनेतत्पदबलात् स्थानिपदमक्षायमाना्थकम् । तेन
( कृ्ञिकाटका )
व्यथंमत आह् #स्थानिन्वपीतिश# । अपि श्न्दस्य करमाह श्नस्वादि.
ति# । #वेचिऽया्थंति । तस्मिश्नितीति परिभाषा तु व्याख्वानान्च परच-
विष्यत इति भावः । #पतद्क त् # । डपपद् इति वचनात् । ननु उपप
दत्वे लसति अवयुञ्यमानट्वमखस्मवत्विकंस्तद्थेमाह् #यज्चायमानाथ-
( कलाटीका )
पूवेवदत्र विनिगमकामावादाद #सम्पूर्णेति# । आद्यवदत्र विशिष्टा
प्रयोगेण भेदा त्देकदे दात्वाभावेन कथनुक्तन्बायसश्चारः, मह्टग्रमारि
चद् भूयसा व्यवहारेऽपि कदाचिद्धिमक्तिविशिेकदेश्चस्यापि तत्न
प्रयोगापात्तरत आदह शशाख्जेतिक%#। ठोके तदप्रवोगादेवाह् #खोक-
ति#। पवन वद्यवच्छेशः। पवं फलेभ्यो बातात्वाह्ावपि दोध्यम्।
स्वरूपसती शन्दखत्ता चाब्दवोधकारणमिति पाणिनिसम्मतामेति
निरासायाह कथुष्यदीति# । #उपेतिक । आदो तथाईनयुस्लम्वानेन
तदुक्तत्वारित्वथेः। अनन्तर तद्युखन्धानादिति भावः। पव सत्वादिमं
स्पष्टाथेमेषेत्या्-#पेति# । पतेन स्थानिन्वपीत्यस्यापि तत्व.
मेवे सुचितम् ।
पतेन युष्मरङ्ति धूते स्थानिन्यपीति ञ्यथे तद्भावे ऽपि शश्पृहेरी
पतितः इतिवसस्यापि युष्मदः प्रयोगे च प्रघुच्युपपत्तेरित्यपि प्य
स्तम् । तद्त्तस्बापि वत्वात् । वदेव खण्डयति शएतेनेति# । उपपदे
"इ तीत्यथंः । सूते ऽपिनाऽक्चावमानसश्चुच्तवः । उभमयरूर्माह *तेने-
४५२ दीकाद्रयोपेतायां खचुषञ्जूषायाम् -
युष्मदाद्यथ।ध्याहारे ऽपिनोपपदोचारणे तदध्याहारे च
मध्यमादि । फलेभ्यो यातिः इत्यादि चाथाध्याहार एष
साधु न पदाध्याहारे । "पुष्पेभ्यः" इत्यादि पद्ाध्याहारे
एव साधु नाथाध्याहारे इत्यपास्तम् । |
एकस्यव पश्च मदेन साधुत्वासायुत्वयोः.न वाः"(ज०
स०११४५) इति सूत्र भाष्ये तिरस्कारात् ।
किश्च एतत्पदाज्ञानं पदज्ञानं च वक्तुनिष्ठं साधुत्वरि-
यामकः ख्रोतनिष्ठं वा ? नाद्यः। अथस्य बुद्धिस्थत्वे तैदाच-
कपदस्यापि तदूबुद्धिस्यताया आवद्चयकत्वात् । नान्त्य; ।
“इ ग्धणः'(अ णसु ० ११४५) हाति सुच्र नाष्यो क्तन्थायेन “पुष्मे-
भ्यः" इत्येकदेशास्यापि तादशावाक्याथं शाक्ति्रहसत्वे
ततः पदज्ञानं विनापि बोधेन तच पद्ज्ञानस्य दुरं मत्वा-
(कञ्जिकाटीका )
कमिति %# । तेन युप्पर्पद्ाप्रयोगे तद्थाध्याहारे युष्मत्पदाज्ञाने मध्यम
इत्यथैः । अपिशाब्दाथेमाह #अपिनेति# । #तदध्याहारे# । युष्मत्पद्ा-
श्याहारे । #पक्षभेदेनेतिक्र । चाड्दाध्याहारङूपाथाध्याहाररूपसेदन ।
ऋन्यायेनति # । “ष्यङः सम्प्रसारणम्" इत्यादिदि धिप्रद्द्चे ऽप्यन्यो-
न्याश्चयवारप्ाय वणः स्थाने इरा भवति" इति वाक्यार्थः सज्ञी । "हलः
इत्यायलुददि तु सम्भ्रस्ारणनिद्त्ते सम्प्ररमरणश्ब्दो वतेत इत्ति स्पष्ठं
( कलार्टीका }
ति । #अर्थेति# । शुद्धार्थेत्य्थैः । #तदिति# । ह्ुद्धपदेव्यथः । अरे
येति त्वर्थे । स्थानिन इत्युक्तेः । #नाथतति # । प्रयोगे इत्युक्तेः। अध्ये
उक्तद्ाषस्य स्फुटत्वात् द्वितीयादेः दोषमेतेनेत्युक्तमाद क्रपकस्येवेति #।
केपतदिति # | अन्यथापि तेदुपप्था प्रयोग इत्यस्य निम्रूकत्वाच्चेत्यपि
साध्यम् । तयेव पाणिनेराश्रायोरसित्विति भरमनिरासायाद्यसाधारणष्ो-
षमाह #किंञ्चितदिति# । अध्याहारलिषयभूतेत्यर्थः । इदमग्रेऽपि विक्षे-
घण बोध्यम् । क्रतदिति# । वक्कित्य्थैः । तथाच पदानाङिङ्धिता्बुद्धे-
भावनं तदक्लानासम्मवाल्सचच्र दृष इति भातरः #ततेः#। पुष्पभ्य इत्य
[> मि क
तः । कपद्ल्तमक स्वदय बदद्चानम् ऋतन । तन्नापि । उर्व
सपरपञ्च स्फाटमेदनिरूपणम् । ५३
त्। पदाना शिङ्धिताथाच्याहारासम्भवेन (फलेभ्यो यातिः
इत्यादावपि ओतुः पदज्ञानस्य दुल मत्वाच । "परः स-
क्िकष!'' (अश्स्ु०१।४१०९) इनि सुन्रसाष्याकतर्या
चक्तुक्ञ(नस्थव साधुत्वानियापकत्वाच्च। वाच्यत्व का.
रकाव्यन्विताकिथाबोधकत्वमवतिं वक्ष्यत ।
^~ [५ क. ©
तच्च पकरूतिप्रत्ययनिपातानासेकवणोानामथवन््वद्-
© [ (कष्ठ भ, र् १ ऋ
छनाद्" इत्यादिना प्रल्याहाराहिके भाष्ये उक्तः परकरति-
( कुज्ञकाटीका )
तच्च । कमाष्योक्तरात्येति# । तेत्र बौद्धपौवौपयांश्चयण शाब्दादथंमवगत्य
परबोधाय राब्दः परयोक्तन्य इति स्पषप्र् ननु एकदेशस्यापि समुदा
यायवाचक्रल्व भदख्यात सचश्व्ण ` बक्यम् शत्यादकवाक्यदरक्चणाः
व्यात्रत अह +वाक्वत्वामात्त#।
( कलारीका )
षत आह पदेति । कपर एति । तत्रहि, 'पावांपयमकारव्यपेतं स.
हिताः इतिन्बासान्तरे एकेकवणेच्त्तित्वाद्वाच उच्चरित्रध्वसित्वाच्च
घर्णांनाम' इति तेषां पौवापय भावमा शङ्ख प्दवं तं वुद्धौ ङृत्वाः
इत्याशुकत्वा शुद्धिचिषयमेच शाब्दानां पोवौफयम्?ः इति ज्याख्याय
घक्रतवुद्धिस्थत्वमुपपादितम्- “य पष मचुष्यः प्र्चापूवेकारी भवतिं
स पदयति अस्मन्नथं ऽय शब्दः प्रयोक्तव्यः, अमिस्ताचर्छडे ऽयन्ता-
वद्रणस्ततोऽय ततोऽयम्! इति । प्रतिपादितबिदमधस्तात् । नयु सि-
हन्ते पकपदस्य कथ हयाद॒क्तवाकयत्वव्यवदहारः परसतवाक्यलक्ष
णानाक्रान्तत्वादित्यत आह #वाकयत्वमिति % । पवन परक(यव्यवच्छद्ः
अत एव चन्द्रालाक जयदेवनाकतम्-
वाक्यं च लण्डवाकय च पदमेकमपि कचित् ।
धमवस्षादिति यथा देकेत्यामन््णं यथा ॥ इति ।
वाक्याध्याहार दति पस्पश्ास्थमष्यणापि वात्तिकङद्ाकयानां चू-
घ्रकृत्तापयविषयता वाक्येकदे शन्यायेन सुता । पतेनाध्याहारस्येवा.
भावे तद्धाष्यविरयोध इत्यपास्तम् |
, निरोषान्तरं बकतुमुकतमाद *तत्रतिक्र | अखण्डवाक्यस्याखण्डवा-
कृयार्थबो धकत्व सतीरस्यथः । अथंवन्तो कणां अनथका वेति सदवै ग.
चे हेव॒भुक्तमाद् #पषरङूतीति* । यन्तु भाश्च: पदादिघंटकवषानां प्रत्यक
` बादकरवित्ति ) तन्न । दात्वण्स्योक्तत्वाच्चदुष्वनयन्नाह् #प्रङुताते
९५४ दीकादरयोपतायां छषुपञ्नूषायाम् -
५ , छ, 0 क, [ब
प्रत्यथयथोचाचकत्वमित्येवशू्पो वणस्फोटः शाखीयप-
[ ऋ, भ क क्ण ॐ क
क्रिय) पयोभ्येव न वास्तवः। वस्तुलन्वे विकल्पायागेन
प्रा्तिपदिकाथविषये एकम्, दिकम्, निकम्, चतुष्कम,
पञ्चक मित्यादि वादिचिकल्पानुपपत्तेः । काल्पनिके तु
यथष्भमिति तत्समवः
अत एव “अ तिश्ायने तमप्(अ०सु०५।३।५५) इति
सुच शुह्ादया गुणा एक, नचदुद्धनर इतिपकषप्रत्थथा-
( कुञ्जिकाटीका )
# भाष्ये उक्ते इति । बणेस्फोटे इत्यत्रान्वयः । भन वास्तवः*।
न लौकिकव्यवह्ारापयोगी । #अतिशायनेतमबेति*# । द्रव्यस्य स्वतः
प्रक मावेन ससर्मिधमोनामेत्तक पव पकषः। #शुङ्कतरः पट इति # |
शङ्क गुणनिमिच्तको द्रञ्यप्रकषः। यथा हि निरुपाधिनो द्वभ्यक्य भक्षा
नास्त तथा द्रडयान्ष्कृष्टस्य गुणस्यापि श्ुङ्खतर रूपमिति स्वतः
कष नास्त । नयु
संसर्गिभेदक यद्यल्सव्यापार प्रतीयते ।
गुणत्वं परतन््रत्वात्तस्य शाखे उदाहतम् ॥
इर्युक्त हरिणा । अस्याथेः-ससर्भिण आधारस्य यद्यद् भेदकं स-
व्यापारमव्रच्छेदकरूपेण प्रतीयते तस्य सर्वस्य गुणत्वम् । परतन्त्रो हि
गुण दत्युख्यते । पवसे परतन्त्रत्वा्जातेरपि गुणत्व न्यास्वम् । माष्य-
कारो ऽप्याह “अन्यो हि चरस्व गुणः अन्यः पुरुषत्वमः इति । तथा
च ज।तिप्रकषे ऽपि तरबापत्तिः । यथा हि श्युङ्को नीर इत्यादौ आश्रवा.
न्तर व्यवच्छेदः पव गोरदवः दस्याद्ाकप्याश्चयास्तरव्यवच्छेदः भ्रतीजते
इलि चत् । खत्यम । शङ्क दिगुणेरेदव व्यक्तीनां मेदनात्तव्थ्रकर्ष पव त-
्प॒ । नदि गोत्वेन गोषु अ्रकषांपकषां भवतः। कथं तिं गोधर इति
प्रयोग इति चेत् । तत्र प्रङृष्टवाहदोदा गोः गोतरेत्युच्यते । पव निकर
छतरः श्ररृष्टतरः इत्यत्र निकषप्रकषातिशय एव तरप् । नतसमित्यत्च
निषेधस्य प्रकषाऽत्यन्तमयुक्छतव गमनः सुचनाव । द्योत्याथेप्रकषें
पव तरबिति तु प्रायिकम् । एवे गुणथ्रकषं ' तरप व्युत्पाद्य गुणानामेक
त्वादि निरूपयाते #ड्ुहद्धार्दय इतिक । शप्रकषेप्रत्यय इति । नद्येकत्वे
( कलाटीका )
नु वास्तव एवास्तु साऽपात्यत आह कवस्तुतच्व इति# । आद्यां
श्यटयन्नाह #भतपवेतिक्न.। तस्यावास्तवत्वादेवेत्वर्थः | उक्तमित्या,
खप्रपञ्चं स्फटमेदनिरूपणम् । ४५५५
नुपपतिः । तेषां सावयवत्वेनाल्पत्वमहन्वकुलविद्रोषण
७ ह द
तदु पपत्तेः । अधवाएक नरक्यवाः, नमल्यादगुणान्तर्
भिञ्रणात् प्रकषेः । यथा जाच्युत्पला दिवासिताया मद्धि
काया गन्धप्रकषः। अथवा नानाशाक्ल्यादि' इति भाष्ये
उक्तम् । अनेन एकच वस्तुनि अनकपश्षापन्यासनं
व्यवहारोपपादकपदाथानामवास्तचत्वं घ्ुचितम् |
(क्ष, क ¢ क
किश्च अस्यैव वास्तवत्वे "कतरि कृद्” (अष्टा°्स्रु°
३।४।६७) इत्यस्थास्मदादीन्प्रत्थवोधकत्वाप्तिः। कतृपद्-
क ड द ॐ अ € अ,
स्याप्यवयवक्ात्तयेव ` बोधकत्वेनेनद्वाक्याथयोघात्पाक्
तञ्च शाक्तिग्रहासम्मवेनात्माश्चपापस्लः। यदि त्स्य
मानान्तरेण ककतिग्रहस्तद्ाऽन्येषामपि तनेव कसाक्तिम-
क, (२ ¢ [
हसम्मवनास्य वेंयथ्पापत्तिः | हाक्तिग्रहामावे हाक्य-
सबन्धरूपा तन्मूलिका वा लघ्तिणा वक्तुमद्ाक्या।
( कुञ्जिक।टीका }
स्वस्य स्वग्रतियोगिकः्धरकषंः सस्मवाति इति मावः #तेषाभिति #। ङपा-
दि सावययघमिति साङ्ख्यमतनदम्। अतपवाह् #अस्पत्वेत्यादे# |
नेमेद्यादाति# । पतेन शूपादिचतुविश्चतिसाधारणमुणत्वजातो
मानाभाव इति सुचतितम् | तथाहि, न तावत्तन्न प्रत्यक्षं प्रमाणं घमो.
दीनामप्रव्यक्षत्वात् । यथाहि तुरगादो गत्यादिनिष्ठात्कषमादाव गुणन्य-
वहारः, बाह्यणादेश्च देषाद्यमावे गुणञ्यवहारः, तथा रूपादि ष्वपि उन्क-
षादिकमादायिव गुणव्यवहारः । श्यथेति# । जाती माङ्दयपरपर्याथः
पुष्पप्रधानो बह्धीविश्चिषः । मथवा ननेतिक्र । नत्वस्मिन्पक्षे ®ष्ण-
बाध्रकश्च्कप्रक तरवा पत्तिः शङ्कया । ख मानजातीये एव प्रकषंप्रतीते
रिति मावः #किश्थास्येवेति# । कट्िपितस्य प्रऱत्यादचथस्यैवेत्यर्थः।
अबोधकत्वभ्ुपपाद्यति #कलतरेपद स्येतिक । #तेनैव # । मानान्तरणेव ।
( कठादीक। )
न्वयः । #निरवयवाः# । निरवयवाश्च । अत्र पक्ष उक्तं । शङ्कां समाधत्ते
# नमस्यति! तत्तात्पयेमाह #अमेनात #) भाष्यणेत्य्थः । हि #' यतः।
# तस्येव #। चणेस्फोरस्येव #पतव- #`"कतेरि" इति सुत्रम् । पवमय्रऽपि।
कतश्र# । तृचि 1 # तस्य तृचः । कमन्य षाम् # । तदामिन्नानां ण्वुखादी.
७५६ टीकाष्रयोपेतायां रयुपज्जूषायाम्-
एवस चो विषये ससुदाथशस्यैव बोधकत्वमस्मदादीः
न्प्रत्यात्रदयक्रम् ।
गौतघोऽपि प्रकूतिपत्वयाथस्यावास्नवत्वं ६बनयन्
५“ते वि मक्तयन्ताः पदम्” इति पद्पद्ाथसुकल्वा “जास्या-
कृतिञ्यक्तयस्तु पदाथैः”हत्याह । विमक्ति पदेन खुसिडम-
विति तद्ातंककारः।
( कुञ्ञिकाटीका )
कते विभक्त्यन्ता इतिक । ते पव वणां पव, विभक्त्यन्ता इति वणा.
प्राय बहुत्वं लात्यसिभ्रायं पदमित्येकत्वम् । तथाच पूवैपूवैवणस्पतिस
हितो ऽन्त्यव्णों नदयदवस्थानुभवविषयीक्रियाणः पदम् । पृवैपदस्मु-
तिखाहिलमन्त्यपदं नद्यद्चस्थाचुभचविषयीक्रियमाण. वाक्यम्, पृषे.
पद्ाथस्मरणसदहितेनान्त्यपदेन जायमाना प्रतीतिवांक्याथः। ®पदप.
दार्थम्# । पद्रान्दाथंम् । जजास्याक्तिष्यक्तयस्ित्विति% । अत्र जयाणा-
मेकपदार्थत्वसूचनाय पदाथ इत्येकवचनम् । जातौ व्यक्तो तदेशिष्ठये
चेव्यर्थांच्च गोत्व व्थक्तिश्चति न बोधमप्रसङ्धः। एवमवयवसंयोगरूपाङतौ
तद्धेदिष्टये च शक्तिः । जात्थाङृतिविशिष्टाया एव व्यक्तेवांधात् । अत
एवोक्तं हरिणा--
असुप्रच्चिधमी वा जातिः स्यात्लर्वजातिषु । इति ।
अय माचः । यथा गोत्वादिजातिः सवां उ्यक्तीव्याभ्नोति तथा विषा
णादयो ऽपीति जात्वा तुद्यरूपत्वाज्ञातिकायाय कल्पते । नन्वेवं गों
पेण्डषु सस्नाविषाणाद्यवयवस्य तुद्पत्वात्सेव जातिरस्तु । नेवम् ।
सास्ल!दिमानिति प्रत्ययो जन्यते नतु गोरेति। ुत्िङ्विति# ।
( कलार्दीका }
नाम् । वन्न छक्ञणय। ऽनिवीदमाह भशाक्तीतिश्र । #बोधकत्वमिति%# ।
पत चावास्तवत्वमेदोच तमिति भमावः। परसरमतमपीदमित्याह नगो
तमोऽपीति%# । प्रृतयश्च प्रत्ययाश्चाथाश्चिति समादास्छन्ठः। #ैते#। श
वदाः 1 ्रस्तावात् । यदि उक्तवर्णस्फोटस्तदमिमतो मवेचवहिं प्ाथमि
कत्वमेव उ्यादरेव् म्पि वां । तस्मार्न्यायनये पदस्फोर एव ।
अआधुनिकस्यायग्रन्थचु खुबथोदिविचारस्तु व्याकरणकासनावासितन्तः-
करमतयेति बोध्यम् । अनेन शक्तं पदमिति तदेकदेश्िमतनिरससापाहः,
` सपश स्फोरमेरनिषूपगम् । ४५७
तच जातेः प्रक्त्तिनिमिन्तोपलक्षणम् । आक्रतिषप
दन रूपक्रिधाद्तिद्राह्सनवयवचस्यस्थान जानाटलेङ्मव)।
अजतष्वच गा लिख इत्यादा छखनकमेध्वापपात्तः.।
अन एव "गौः इति विज्ञानप्रतिमासमानेषु स्तुष
कः शाब्दः इति प्रने सास्नादिविशिष्टस्याथस्य
क्रिथायाः, गुणस्य, जातेश्च काब्दत्वं गकेयत्तत्सासा
लाङ्गूलकङ्ुःद खुर विषाण्थथरूपं ख रखब्द्ः, च ततिं ताद्-
द्विनं चेष्टितं निमिषितं स शाब्दः, यत्ति तदद्य
नीलः क पिः कपोत इति स शाब्दः, यत्तरिं भिन्नेष्व-
( कृञ्जकाटीका )
विभक्तिरन्तःखवस्धः । तेन वाचकत्वं पदत्वमित्य्ं इति माव #आछ्
तिपद्नान# । इद् पररात्य। । वेस्तुतस्तुं गवादघु य आकासवद्ेषाच-
सायः स नान्तरीयकः, अन्यथा देवतां ऽपृवोदिशब्दे ऽप्याकारविहेषप्र-
थनापत्तेः | 7
तदुक्तं हरिणा--
प्रयोगददोनाभ्यास्रादाकारावन्रहस्तु यः।
न स शाब्दस्य विषयः सहि यल्ञन्तराश्चयः ॥ इतिं ।
ककःशाञ्द इति # । कः शाब्दपद्ाथं इत्यथः | कैराब्दत्वामित्ति# ।
उरहाङ्न्यन्नान्वयः । #यदिति# । उदहिश्यमानप्रतिनिर्दिदयमानयोः
पयायेण परामश्योत् यत्सा इत्युमयलिङ्घेन परामशः । यथा शत्यं हि
यला प्रतेजलस्यइति । #दइङ्घितम# । अभिवधायसूचकः चारशरव्याः
पारः । #चेष्टितम्# । कायेपरि स्पन्दः । #निमिविवम्# । अक्िव्यापारः
कश्युक्क इति # । अन्न श्ुक्लादिश्लब्दा गुणवाचकाः । #मिन्तेष्वाभेः
( कलाटाका )
कवि भक्छधीति% । अथ तदुपदेशक्रमेण!ह #तन्ेति# । तस्दृत्र इत्यथैः
न्युनतानिरासायाह श्प्रतर्तीति# । आदिना गन्धादि । जातिलिङ्क
मित्यत्र षष्ठीतत्पुरुषः । #अतपव # । तस्याः पदाथेत्वाङ्गीकारदेव ।
कलादिना# । लिङ्गादि पवेत्वर्थः । परोक्त भाष्यसंमतमपीत्याह् शतप,
वेति । तासां वििष्टानां पद्ाथेत्वादेवेत्यथेः । पवमग्रेऽपि । प्ररन।दावु-
नततरतानामित्यन्वेनान्वयः। #दनिप्रदनेदति % ! इत्याश्ञयके गौः इत्य
घ्र कः शाड्द इतिः प्रश्ने इत्यथः । प्रन्थचि्षणं तच्तात्पयेबोधकमभाह्
५७ छ० मे०
६५८ ठीकादरयोपेतायां रचुपण्नुषायाम् -
भिन्नं चछिन्नेष्व च्छिन्नं साप्ान्यभुलं स शाब्दः इत्येतद्ध-
न्येन हतिकहाष्दवलात्, तदिति नपुसकवराच शुद्खखुः
रभ्थादिविश्ठोषशाब्दैऽर्यबाहियमाणं वस्तुरूपं गन्धस्परा-
दिकं लिङ्संख्याादेकं च शाब्द इलयाद्यथकेनाशाद्चय नेः
स्याह! वक्ष्यमाणशुणाञ्चयं द्रव्यं नाभ तत्, क्रिया नान
सा उक्तद्रव्यन्रत्तिः श्युणो नाम सः, आकृतिनांम साः
इत्येव तेषां तरवा माचसुपपाद्य धेनोच्यारेतेन सासा
खाङ्गरखलुरककुद विषाणिनां सप्रत्ययो भवति स
हाञ्द्ः' इत्युत्त रितं पलञ्ञलिना । |
अत खव कैयटेन अथ गरित्यच्च कः हाञ्द+! इतिप्र
इनस्य गौरिति चिज्ञातेषु चस्तुषु कः दाब्द् इत्थाहायसु
कत्वा तान्येव वस्तूनि कमेण निदिशतोति ¶कयत्खा
सलाःइत्याद् माष्यमवता रतम् ।
ध्येनःइत्यादि सिदडान्त माष्ये चिषाणस्थाोपटक्षणत्वात्
गणकरियाजातिग्रहणम् । अत एवाज्रफ्लदा शुने रस
विकशोषा दिजिज्ञासा । धिहोचनजिज्ञासायाः सामान्यक्ञा-
नपू्ैकत्वात् । चश्ुरादिभिरपि सामान्यतो रसादिग्र
1 [डृन्नकर्का)
शमिति # । आश्चयमेदेऽप्युक्तम् । यनेन सामान्यस्येकत्वं प्रतिपाद.
तम् । एडन्नष्वार्खश्नामत्यनन तुं 'नत्यत्वमर् । #तरवामाचमक्र । न्द्
त्वामावम् । #चश्चुरादिभिरपीति# । यद्यपि चाश्चुषप्रत्यक्षे पव च्श्चु-
( कलारीका )
#इति शास्दवलखदिति# | आद्यादिना स्सादि, दितीयादिना ह्ाक्तिः
वृवीयाददिना क्रिया । वक्ष्यमाणेति # । अत्रैवेति माचः। पवमभ्रेऽपि।
क तचस्वेतिश्र । शाब्दत्वेत्यथेः | प्रागुक्ताथं केयरकस्तमतिमाहश्यतप वेति ५ ।
उक्तोऽथैः । तज्नादौ धागुक्तमेवाह #सथेतिकत्वान्तनकर । नन्ववमपि सि.
छ्ान्तचि रोधो न्यूनस्वादित्यत आह शयेनेत्याद्रीति# । #*अतपव च% ।
हाष्दज्न्यबोधे गुणादिभानादेव च । आदिना रुपतिरोषादि । न्नचु.
कथं भोग्रेण तद्दणमत भादह-भचश्चुरादीति# । आदिना श्नोज्रादि।
सप्रपञ्चे स्फ(टमेद निरूपणम् । ९५९
हणं जवत्येव । विक्ोषस्तु रसनादितत्तदिन्द्रियग्राद्य
एव । अत एवाञ्रफरे दषे रसविक्ोषादिजिज्ञासा ।
ॐ क (न = क
अथ गोरित्यन्न'हत्यत्र गोरित्यननाविक्रेषात् ज्ञानना-
चरस्य महणन ज्ञानमात्रे छरच्दगुणाक्रियादिसामान्यना-
नस्य नाष्यकरुता ध्वननात् । अत एव 'कम्बुग्रीवादिना-
न्नास्तिःइत्यादितो चरलत्वावच्छिन्नाभावप्रतीतिरुक्ता न्या
= ^~ [$ ५ ५७
विद्धिः । जातेरपि तत्पदाथेत्वात् । आकतचट-
©
पद्ाथत्वात्।
( कुञ्जकादीका )
स्सयोगादेदहंतुता तथापि क्ामान्यत इन्द्रियस्तंयोगदेरपि हेतत्वमाव-
दथकम् । अन्यथा अ्रत्यक्षलामान्याभावे तत्तद्धिरोषामावस्य हेतुत्वे
गोरवाददेति भावः| किञ्च चश्चुस्छयुक्तसमवायसरूपकारणबलद्रपादी
नामपि प्रहणे बाधकाभावः । प्रतिबन्धकताकद्पने गोरवात् । #येश्चे-
षादिति*। गोरित्यादिज्ञनमात्रोपरक्षणमिस्य्थैः । #अतपवकक । सामा
न्यस्य भानादेव । क#षरत्वावच्दिन्नेति# । कम्बुग्रीवात्व सस्थानगता
जातिः । तस्याः परम्परया घरवुत्तित्वम् । स्वसरूपतस्तु द्वयोरपि जाति
त्वान्न गुरत्वम् । तथाच कम्बुग्रीवादिमत्वस्य गुखधमेतया प्रतियोभि-
तावच्छदकत्वामावादिति भावः| वस्तुतो गुखुधमेस्यापि प्रतियोभिता-
यां कम्बुभ्रीवादिमत्वावच्छिन्नत्वं भ्रम इति मत त्वनादेयमेव । अषा.
धितप्रतीतिबरूाद्वस्तुष्लद्धो गौरवस्याङकिञ्जित्करत्वात् । अत पव नीड.
धुमस्वादीनां व्याप्यतावच्छेदकत्वं हेत्वामासे दीधेतिषता स्वीकृतमिति।
यच्च॒ धरत्वावच्छिन्नप्रतियोभितासम्बन्धेन कम्बु्रीवादिमस्वाच
च्छिन्नधक्रारताचिङूपिताभाषविषयताश्याली बोध इति । तन्न । उक्ता.
भावप्रतीतौ घरत्वावच्िछन्नप्रकारताच्ाध्िन्चानस्य हेतुतायां व्यभिचा-
रापत्तः । तस्य दहर्तल्व धटरत्तादानाच्कर्पक(नन्तरमापि तहर्भव
प्रत्यश्चापनत्तः
( कलाटीका )
नस्वेवाभितरवैयथ्योदीत्यव आह #विनद्येषरस्त्विति# । #अतपवच*# । तस्य
सामान्यतश्चश्चुभ्राद्यत्वादेव । आद्धेना गन्वविशेष्रादि । ननु भाष्यस्य
शाब्दबाधविषयत्वेन तन्न तस्य तथा मनि ऽपि चाश्चुषे तस्य तथा भने
मानाभावो ऽत आह् #+अथेति#। अतपवेत्यस्याथमादह #जातेर्पीति।
४६० दीकाद्रयोपेवायां कपुमञ्जुषायाम् -
तच्च जातिरनुगताकारपततीत्या स्वरूपत एकत्वेन च
{सद्धा । अत एव खरूपसूज्े भाष्ये (कथ पुनज्ञांयते
एकाक्रतिरिति,प्रस्याऽविशोषात् । नहि गौरत्युक्त
विद्ाघः प्रख्यायते शुको नीरः इत्यादि । प्रख्या बुद्धिः
तस्या आचिक्ष एकरूपताः इति कैयटः । इयम वायुगता-
कारप्रत्ीतिशाब्देनोच्यते । एकाकारप्रतीतिकराब्दन च ।
अत एव प्राणप्रदत्वे जातश्क्त प्रकारे | धयाचत्स्थि-
तिकलबान्धित्वं च तत्त्वम् इति तद्याख्यातारः । याब
स्स्थिति एकाकारप्रततिदहिं प्राणः, तलप्रदत्वं च जाते
रेव न पाचकत्वाद्ोरेति स्पदमेव । पाकक्रियाणामाश्र-
यमदेन मेदाद् । स्वगतजादेव तासामेकाकारप्रतीनि-
ज्नकत्वामत्यन्य।
अत एव कणादेनापि “सामान्यं विच्चोष इति वुख्य-
( कुल्ञिकाटीका )
प्राण । हाने पादानस्यवहारः स्वज्ञानेन तत्प्रद्ः । कवावरिस्थ
तौति# । नन्वेव परमाण्वादिश्चब्दानामपि जातिरब्दत्वं स्यात् । न
| ( कलार्टीका )
तन्न । तासां मध्ये । तया स्वरूपतः सिद्धावपि भेदे वैयथ्वमेव,
,अत आह #एकत्वेनचेति# । अभेदेनेस्यथः । #अतपवक । तया तस्या
एकत्वेन सिद्धेरेव \ भाष्ये उक्तमिति दषः । गाछकृतिरत्र जातिः । अव
यवस्तस्थानस्य भिन्नत्वात् । #अआदेना# । कपिख। कपोत्तिकेति । #ते
न । तद्विरेवेण । अपरेकवाक्यतामाह हदवव # । तदेकरूपतेकेत्य
थः । अन्पन्लंमतमपीदमित्याह #सत पव । तस्या एकत्वादेव । #त-
सवम । प्राणप्रदस्वम् । सामन्ये तत्र नपुंसकम । नञ इं कथं गुणादि
व्याञ्रत्ततया तैरुकमतत आह क्रयावदितिक । छक्षणय । हि # । यतः।
पकत्वने तासा वं प्सन्नत्वामेतिभावः । (धोतदवाह् #पाकात# । मता
न्तरम् #स्वगतेति# । #अतपव # । तस्यास्तत : पक।कारप्रतीतिज्ं
0) अनय पिष षीय नषि पणी
नके
( १) "ताक्ामिकत्नपवेष्याह #पकेति# । परसेमतिमपि तत्राह *+अत एवेति* | तम्या का
कौरपरतीतिजनकवदेवेत्यथः । एवमग्रेऽपि । इद्धिरन्दे०" इतिप: लम पु,
सप्रपञ्चं स्फीटमेदनिरूपणभ् 1 ४३१
पेक्तम"" इत्युक्तम् । अनुश्चचिवुदडिज्नकत्वं सामान्यल-
क्षणं उयाच्र त्तिवुद्धिजन कत्व विरोषल्चणम्, इनि त
खुथातारः । तथा सादिति यतो द्रव्यगुणकमेसु सा
सत्ता इत्युक्तम् । इतीत्यस्य व्यवहार प्रत्ययाविति शेषः|
अनेन हदमेव सर्वजातिषु मानमिति सूचितम् | तथा
“मा वोऽनुवृत्तरेव हेतरिति सामान्यमेव" । नावः
सत्ताञ्नुच्रत्तरेव हेतुरिति सामान्यमेव । द्रन्यत्वादि तु
अलध्रत्तेरितरनव्याच्त्तञ्च देतुरति सामान्य विकेषश्च |
( कुञ्ञकाटीका )
गुणदा्दत्वमिति चेत् । सत्यम् । परमाणुत्वमपि जातिरेव । ताकि.
कनयानुसारेण तु गुणश्ाब्दत्वव्यवहारः । #मनुवृत्तीति% । असतिहि
सर्वेषु घटेष्वनुस्यूतस्य घटत्वस्य भ्रतीतिस्तदेव सामान्यम । एवञ्च
जातिष्वपि सर्वांसु ज।तिरित्येकाकारप्रत्ययजननास्जातित्वमपि सा
मान्यमेव । #सदितीतिश्र । द्भ्यादिषु खदित प्रतीतियैतः सा सत्ते
त्यथः । सामान्य।दिष्वपि सदिति प्रतीतेर्नोक्तयुक्त्या द्ह्यादिश्रयसा.
धारणी सत्ताजातिः ।. धमांदिष्वतीन्दियेषु सन्तायाः; भव्यक्चासम्मका-
च्चं। न च घटः सन्निति धरतीतिबरार्सत्ताल्तिद्धौ तस्या पका्थैसम-
वायेन जातौ भानमिति वाच्यम । वतैमानत्वं च मावत्वमेषेति नान.
सुगम इत्यन्ये । #ददमेवेति# । पकाकारवबुद्धिजननमेव । तथाचो.
तमसं “समानप्रसवा्िका जातिः" इति । समानाकार प्रसवो बुद्धि.
जननं स्वरूपं यस्याः सेति तदथेः। #मावोऽचुहत्तरिति%# । सत्तायुद्-
त्रेव हेतुरित्यतः सा सान्यमेच, नतु विश्ले्र इत्यथः । कणादसुत्रस्थ-
मावपदस्याथमाह. भलत्तति क । भद्रभ्यत्वादित्विति# । सर्वषु द्ये
ऽवलुव्त्तत्वात्सामान्य, गुणादिभ्यो ग्याब्रुत्तत्वाद्विसेषोऽ्पीत्य थैः । प्व.
( कलाधैका ) `
नंकत्वदेव । बुद्धि रब्देन तद्विशेष दत्याह #भनुव्ृत्तीति# । तदुक्तिमे-
वाह # तथेति । यतः # । यस्प्राद्धमात्। #हदमेष#। ञ्यवहारप्रत्ययो.
भयरूपमवं। तेदुक्तिमवाह #तथात# 1 (१)तदथमादह #सामान्यमितिनर
` (1) वस्तुतस्तु इदं अथकथनपरवेन सामान्यमेवेत्यस्थ, व्याख्यानं चिन्त्यम् । सामन्यमेवे
› यन्तश्य वैशेषिकसत्रतवाद् । अग्रे भावः स्तेयस्य व्यख्यतृम्रन्यस्थत्वाद् । अतं एव भाव इत्यदेरे
बाथकथनपरत्वमाभरिस्य कुल्लिकाकारो व्याख्यत् ।
शेदै२ सौकाद्रयोपेतायां कषुपञ्लैषायाम्--
क, = क
याचत्स्थाति चकाक्रारप्रतीतिरनुषत्तिः' इति तद्याख्या-
तारः; | यावर्स्थत्तीत्यस्याभावे पाचकत्वादेरपि जातिः
ल्वा पत्तिः । कादाचित्कैकाकारप्रत्ययहेतुत्वात् । (निन्न
चव्(भिन्ने जिन्नऽ्व च्िछन्नम्' इत्यनेना परुक्ित नित्यत्वे.
नापीद्ं सखचितम ।
गतिमो ऽपि(१) “समानप्रसवास्मिका जातिः
इत्याह । धावस्स्थिति एकाकार बु डिजननस्वमावेत्थथः ।
'“आकृतिजातिलिङ्गाख्धा"हइति चाद । जाति लिङ्गमित्या-
ख्पा यस्था इत्यथः । रूपादिष्वपि ूपत्वादिजातिव्य-
ज्नक् यत् क्षाऽऽफृतिजातिरिति त्दाक्चयः । व्यक्तिस्तु
आकारविषिष्टं सभवायिकारणमेव सत् कयाचिद्
आक्रत्या युक्ता पिण्डो भवति, सुवणं कया चिदाङृत्या
युक्त पिण्डा भवतिः इति पस्पकायां पतञ्जट्युक्तेः ।
तच्चाक्ृतेर नित्यत्वा द्वि शिष्टे ऽनित्यत्वम् । विश्चेष्यांश्च-
माद्ाथ नित्यत्वमपि । तमषदाय मौत्तमीये व्यक्तिः परथ.
गश हाताते ।
। ( कन्ञिकाटीका )
ञेकत्वमनेकब्सित्वं नित्यत्वं च कम्यते । अनुच त्तरेषेत्येवकारव्याषत्यै-
माद्--कषयावरिस्थितीति%#! आश्र वद्सिथिति पयेन्त मित्यथेः। #कादाचिच्के
ति । पाकक्ालिकेत्यथः। #दंदूचतामतिक्ै । पाचकत्वादीनामनि
इ: ( कलार्टाका)
योभ्यतयेति मावः । “तस्य मावस्त्बतलोः' इतिवत् । सवत्र तदुक्तिफः
छमा कयावदितिक । #ददय#। यावर्स्थितिसस्बान्यत्वम् । नतु चा
स्तवं तत्वमिति न विराघ इति भावः । तदुन्तमेवाहं #भाङृ विरिति ।
नन्वेवं रुपाद्ाचाङकदयसाषेन तर्किद्धिने स्यादत साह कररूपारिष्वपी-
तिक्र । # बाति चिश्येषम्+#। तद्युक्तम् । आकरविशिष्टामिति पादान्तरं
सुगमम् । #तज्नक । तयोमेध्ये । यावद्यवह।(रं समवायिकारणस्य निस्य-
स्वाद्।ह कविक्ञेष्यांशसेति# । कतमिति#। विदेष्यांशमादायैवचत्यूर्थः।
(९; भैौत--दहतेति पठे ऽयं कःञ्ञकायुतमलगपुस्तके गेपलम्यते ।
सप्रपञ्चं स्फोटभेदनिरूपणभ् । ४६६
क
चरकेऽप्युक्तम्-
सामान्यमकत्वकरं वि्ोषस्तु पएृथकूत्वकृद् । इति ।
एकत्वकरत्वमकत्ववुदधिकरत्वम् | यदनेकासु गवादि-
व्यक्तिषु “अयं गौः अथे गोः' इत्येवमाथकाकारवुडधि-
रेक सामान्यं विना नाश्नान्ता मवति । एवं च तदेक-
त्वाखम्बना सलयापि व्यक्तिभेदे एकत्वबुद्धियुक्तेच । त-
देव गोत्वमद्बादिभ्थो व्याव्रत्तिवुडिजनकतयः विष
इति तदथः । एतद्ीजमप्युक्तं तत्रेव -
तुल्याथे्ता हि सामान्यं विक्ोषश्च विषयेयः। इति ।
'तुल्याथेता तुल्यानाम्थानां मावः । अर्थेषु तुल्य.
त्वं च एकाकारप्रतीनिजनकधमचन्वम् | एवंच तषां
भावः स धमं एव । एवच एकाकारपरतीतिजनकं यतः
सामरान्यमतः तत् तदेकत्वकरम्। थथा सकटगवोनंगो-
क © ॐ
त्वम् । चिपयेयः-अतुल्याथता, अनेकाकारप्रतीतिजनको
© क, क = ॐ क
धमेः स यत्तोविक्ोषोऽतः पएथकत्व कुत्सः । यथा गवव
योर्गोत्वादवस्वे इति तदथः" इति तद्याख्याततारः | एषं च
( कुख्ञिकादटीका ) | |
त्यत्ाज्जातित्वे ननि सुचितमित्यथेः।
# तदेकत्वाङम्बना$ । जात्येकत्वाश्चया । #अथेषुक्र । व्यक्तिषु ।
( कलाटीका )
जात्याकृतीति सुतै इत्यर्थः ।
कणादोकते ऽथ भाष्यसंमतिमप्यश्ट चरके ऽपीति । यथाश्चुता-
धांसस्मवादाह क#पकत्वेति # । #यत्# । यतः । चिषंयबाधङतं भ्रान्तत्वं
तदेभावाय तदेति मावः तदेवाह एवञ्चेति # । तद्धिना तस्याः चा
न्तत्वाप्तो चत्य्थैः । $तदेकत्वेतिश । जात्यकरत्वाश्चयिकेत्य्थं; । कत.
देव । सामान्यमेव । #विकह्ाषः# । सोऽपि । #पएतवदि तिक । पतत्करत्व.
, बौ जमित्यथेः । क्रतन्रेवक्षः । चरके पव । उभयशलोषमाह #तद्याख्येति%# ।
कषणवं च | चरकोत्तरस।मान्यलक्षणे यावस्स्थितीत्यस्यानिवेश्े च।
धद टीकाद्रयोपेतायां खघुमज्जूषायाभ्-
पाचकत्वमयपि सामान्यं भवत्येव । जातित्व तुयधान
तथोक्तम्। “अति शाथने तमब(अषछा ०सु०५।२।९५)' इ ति
सचे भाष्ये (जननेन यत्प्राप्यते सा जातिः इत्युक्तम् ।
अनेनापि तस्या निलयत्व बोधितम् । एतच्च रखच्तणमदे
५ । ( कुज्ञकाटीका )
$ वाचकत्व मपीति # । सकरपक्तुधमत्वात् । भयथनेति%# । अनित्य
त्वात् । #जननेनति + । सृक्ष्मरूपेघु कारणेषु सृक्ष्मरूपेण स्थिता जातिजं
ननकारसस्वन्धादिभिर्यमिव्यक्ता -भवतीत्यथंः |
अयं मावः--जाव्या्मना कारणेषु कायोणामवस्थानात्तन्न साच.
नप्रश्त्तौ कायकारणयोरमेद्ात्तव्समवेतज्ञात्यभिव्याक्तः । यथैकः
स्मन्धटर नश्े$पि व्यरक॑त्यन्तरे धटत्वादेज्ञातिरचतषते । पवसमुत्पन्न
घ्रे घटत्वादिज्ातिरभिन्यज्यत इति ।
ननु प्रख्ये अनिस्यानां सवेषां विनाहाक्ञिराश्रया जातिः कथम.
तिष्ठते इति चत् । युगपत्सर्वषां भावानां प्रख्यो नास्तीति मते पर
माण्वादावेवे ज्ञातयः । भधवा ब्रह्माण्डान्त्रविनान्नेऽपि ब्रह्माण्डान्त.
राणां प्रख्यो नादित ।
तदाहुः-
अण्डानामीदशानान्तु परिखसख्या न विद्यते । इति ।
ये.महाप्रखयमिच्छन्ति तन्मते विदषषु प्रतो खीनेषु प्रधाने च
ब्रह्मणि वा मुखकारणे खय पव प्रख्य इति शक्तिरूपेषु पदार्थेषु जाति.
योगस्तदानीमप्यविरद्धः । दभ्यात्मना जाकीनामवस्थानात् । बह्यात्म-
कटद्वभ्यसूपत्वात् । #अनेनाषीत्ति# । पतद्भाष्येणापीत्य्थैः । जन्यकारुम-
मिभ्यक्तत्वान्निल्यत्वमवेत्यर्थः । ` ननु परमाण्वादीनां जन्यत्वाभावाव्
तत्र जात्यनापत्तिरत आद--#णतञ्चेति# । तथाच परमाणुन।मपि
( कलाट कि )
# पाचचकत्वपपिक । पाचकन्वादिकपरपि। कणादाद्यक्तजातिलक्चषणे तन्नि.
वेशाद्ाह शजातित्वत्विति## । इदमेव ददयन्नाहं #भतिक्ञायनेति #।
तच्च हि-जातेनंति वात्तिकृप्रत्याख्यानायेद मुक्तम् । नचेतस्य प्रकषौपकर्षो
स्त' इति पतच्छेषस्तत्र । #अनेनापि# । जननेन धाष्यत्वकथनेनापि।
अपिना भिक्नभ्विति प्रागुक्तभाष्यस्सुश्चयः। नित्यस्वमित्युपलक्षणमेकत्वा-
नेकैरत्तित्वयोरपि । नित्यगतज्ञातेजेननेनाप्राप्यत्वाद् यल्लरुभ्यपस्मतदि
नति कन्नत्छकयदटुसाङ्गंत्य धवनयन्नाद #पतश्चतिक नन्वब्नियादेस्तादित्वा.
कि
सप्रपञ्चं स्फोटमेदनिरूपणम् । ४६५
तिभने । ब्रह्यातिररिक्तस्य सर्वस्य तन्मते जन्यत्वात् ।
अविद्यादेरपि जन्यत्वखुक्तम् ! जीवानामप्युपाधीनां
जन्धत्वेन विक्िष्ानां जन्यत्वमेव । ब्रह्मणस्तु निंध.
भकत्वान्तच्र जात्या एव । अन्धा न्यायादिनये पर-
माण्वाद्ीनामजन्यत्वेन परश्ाणुत्वाहदे जात्यव्यापकत्व-
मस्य खच णस्थ स्थात् । सरूपस्च्रे माष्ये तु भिन्ने
( कुन्ञिकाटीका )
जन्यत्वमेव । परमाणुरानत्यः एथिदीत्वादेत्यचुमानाच्च । ननु ख्वेस्य
जन्यत्वमयुक्तम् । अविद्याया अनादित्वप्रवाहादत आद $अबिद्यादेर'
पीति # । नन्वात्मभूतानां जीवानां कथं जन्यत्वमत आद #उपार्धाना-
मिति । अन्तःकरणानां जन्यत्वा दद्िशिष्टानां जीवानामपि विद्येषण-
द्वारा जन्यत्वमेवेत्यथेः । यद्यप्यग्निविस्पुःषिङ्गोदाहरणेन जीवस्यो.
त्पत्तिः श्यते ।
निस्सरन्ति यथा लोदपिण्डाखत्तात् स्फुलिङ्गकाः ।
खक्राशादात्मनस्तस्मादात्मानः परमन्ति हि ॥
इति स्श्तिश्च । तथापि स्थुरुहासीरघ्रहणमेव प्रमवकश्ाब्दाथः। *अ-
न्यथा #। पदा्थमाचरस्य जन्यत्वाभावे । तप्तायःपिण्डनिश्षिक्तानां निदशेषं
नाशस्यानुमवसिद्धत्वान्न परमाणुनां नित्यत्वमिति भावः! #अस्य रच्च.
( कलाटीका }
दतच्वेन कथं तल्ातावेतट्ुश्चणाक्तान्तताऽ<तथाह *यविद्यादेरपीतिक्क
नन्वेवं मया उक्तम्, >याप्यज्ञातिव्यापकत्वं जीवानां नित्यत्वात्स्या.
दियत आह् कजीवानामपोत्ति । इद् मप्युक्तमेव । स्फोरनिरूपणावसर
इति भावः । वक्ष्यते इत्यपपाठः । न्यथा । अस्व सवमतसाधारण-
त्वे । न्यायादिपरमाण्वादीत्यादिभ्यां सांख्यादिमते प्रघानावयवसक्त्रादि.
परमाणुपरित्रहः। समत साधारणं माष्याक्तं तद्धक्चषणम।ह #सस्पेति
अत प्व तुः। तत्न हि सदूपस्जपरस्याख्यानाय “आछ्कत्यभिधानद्धिकं विम.
क्तौ वाजग्यायन', इति वा्तिकमुपक्रम्य तस्या एकत्वं वाच्यत्वे चपर.
खयाऽविक्चषान्यपतगेगतिभ्यासुक्त्वा शतीन्द्रवदुः इत्यनननेकन्चन्ित्व-
„ भुक्वा अनःधितत्वनानैकात्म्येन च नित्यत्वसुकत्वा नानार्थेष्वपि क्रि-
यासामान्यात् सिद्धमित्युक्त भगवता । तदथै केयदोक्छमाह #मिन्नि-
५€ ० मम
४९६ टीकाटयोपतायां कषुमण्जूषायाम्-
इव सिन्नानिघानप्रस्थयनिमित्त जातिः इत्युक्तम् । त-
लिष्कषस्तक्तः ।
एतेन कारणतायनच्छेदकत्वादिनेव जार्तिसद्धिरिः
त्यपास्तम् ।
सखण्डापाघावपि तत्तद्रोगनाश्ात्वादो तत्तच्चण-
ल्वादा च तस्य स्वन कारणतावच्छ्द्कत्वादना जा
तेरन्वयव्धतिरेकयोसर्मथोरपि व्यभिचारेण कारणता-
वच्छदकत्वादना जातिसावनासस्मवात् । सवका
भाये इस्यादिचिकोषणद्मे तु गौरवम् ।
किञ्च घटत्वह्ारावत्वाद्यनेकघमपुरस्कारेणानेकका-
भकारणमावस्वीकारपेश्चया सवानुगतं यं कञित्सख-
© क क ¢ ७
पडधमपवच्छेदकीकूत्यककायेक्ारणमावे छाचवेन का-
यतावच्छेदकत्वादिना न जातिसद्धिरित्यम् ।
( कञ्िकाटीका ) ॥
णस्य # । जननेन यत्प्राप्यत इत्यस्य । कतस्य सत्वेनेति # । रोगनादा
स्वे कायेतावच्छदकत्वस्य, श्चुणत्वे कारणतावच्छेदकत्धस्य च सरवन
त्यर्थः । अच्र जात्यस्वीकारादन्वयव्यभिचारः। क्वचिचख्छक्यतावच्छेदकः-
स्वादिनापि स्वीकाराद्व्यतिरकन्यभिचारः । कायतावच्छेदकतया च
रत्व जातिरिति मत दुषयति #किञेति# ।
( कलाटीका )
स्विति । अभिन्नत्वमुभयविश्लेषणम् । तत्व चेकाकारवरवम् । #अभि.
` धानक । छन्दः | कप्रत्ययः ज्ञानसुक्तमनुपदमव । जाद्ना कायतावच्छ
दकत्वम् । पएवेनायुगताकारप्रतीत्यादिन्यवच्छेदः । पतेनेत्यस्याथेमाद
-#सखण्डापेति # । अखण्डापाधेरपिना समुश्वयः | भरतस्य । कारणता
वच्छेदकरवादेः । तदाध्योरपि मिथः कायेकारणभावात । आदिना स
हेति हषः! # जातेः # । जातित्वस्य । कचित्तथा पाट पव । नान्वतंरज्यभि-
-चार इत्याह #डभयोरपीति # । आदिना अनेकब्त्तित्व इत्यस्य परिग्रहः।
ददमप्यनेककायेकारणमावस्वीकारेण । वस्तुतः स पव नेत्याह ककि
ञओेति#। कायतावच्छदकं साध्यस्रुद्धिकारत्वादि कारणतावच्छेदकं पञ्च
रन्मा्परिणामविोषत्वमनुगतं सखण्डम् । किञ्च प्रागुक्तमाम्यादिस
-कररकिगोवस्तद्ाद #+अखमिति % |
समरपश्चे स्फाटमेदनिरूपणम् । ददै
रातशो ऽपि गोः'इत्युक्ते शुद्धत्वा दि विक्लोषानवगम-
पूवे साभान्यस्थ चाब्दतो ऽकगतेः सा हाब्दश्ाक्या |
द्रव्यस्यैव शाक्थत्वे तु तस्थ गुणसमूदरूपत्वेन शुङ्कत्वा-
दिविशषावगतिप्रसङ्ः। अनिरिक्तद्रव्यवादेऽपि द्रव्यस्य
विश्षानाङिङ्खितस्य बोधाभवेन स एव दोषः |
उक्ताकरूतेरपि शाब्दवाच्यत्वाच्च । तन्न दूपक्ियादि
सामान्यरूपेरोव भासते ।
यद्यपि प्राथमिकराक्तिग्रहो विरोषारेङ्कितन्याक्िवि-
रोषे एव, तथापि जावापादापन्यायेन पुरुषान्तरात् बालः
( कु्लिकार्टीका )
#विशेषानवगमेति# । व्यक्तेः दाक्यत्वे तु विश्चेषो ऽपि प्रतीये.
तेवि भावः। #सा#। जातिः । नञ्च गुणसखमुहो द्रभ्यमित्ययुक्त, द्रभ्यपदा-
ेवादिव्याड़िमते ख्याते ऽपि क्रियाविलिष्टद्वव्यामिधानादतिस्ति
मेव द्रञयम् । अत पव शुङ्खद्ीनामपि द्रव्यपदा्थता सिद्धा । दं "तदू
इतिसवेनामपरामशयोग्यं वा द्रन्यम, तनच्चदुपाध्यवाच्छन्नं बह्म वा दउय-
मित्यत आह #भतिरिक्तेति# । $ख पव ' शुङ्खत्वादि भानधखङ्ग पव ।
#उक्ताषतेरिति# । जातिश्चाक्तेवादे तु जात्या स्वाश्चयन्यक्तीनामाक्चेपे
सामान्यरूपेगेव गुणादीनां भानमित्यथः ¦ कयद्यपीति# । बालानां
शक्तिप्रहो यद्यपि व्यक्तिविशेष पव, तथापि व्य क्चन्तरे ऽपि भानयना-
( कलाटीका ) ।
(१) सेव वास्प्रेति ्तिद्धान्वप्राह #शवशोऽपीति# । अनन्तक्च.
नोऽयं शत राब्द्ः । # छ! # । उक्त सत्या सिद्धाजातिः। स।ऽपि विषयमे.
देन । अत एवाह द्रभ्येति% । सवेत्रेति मावः । एवेन तद्य व च्दः(२)।
व्यवहारस्य तत्रेव सम्मवात् । क्तिद्धान्वमतेनाह #गुणेति# । परमते.
नाह #अर्तिरिक्तेति # । गुणाद्याश्नयस्यैव द्रभ्यत्वात् । परं शे(३) दूषण-
माह #*उकतेति% । णां छिख'शत्यादाविति भावः| #तत्र# | आङ्ृति-
मति । जतिः श्क्यत्वमप्रमाणपिति शङ्कते #यद्यपीत्ि# । कैपुखषान्त.
| क
रात्# । भ्रयोज्यदद्धमिन्नात् । कवाङः# । यो व्युत्पित्ु : । विशेषश्क्तिध्र.
~+ ९ ) “अथजातिवाच्वच्वमाह रतैशोऽपीति" इति पाटः ख० पु०।
(२९ ) “तत् सामान्यम्” । (३) एषो द्रभ्थस्येवेत्यतद्घ टकः ।
२६८ दीकाद्रयोपेतायां छषुपञ्जूषायाम् -
(गामानय'इव्यनच्छ्दणोतरसेक उयकत्यन्तराण्धानधतो
दष्टा विकनोषे शृहीलासपि शक्ति लल्ात्याञ्चयमाच्रे व्यत
स्थापयति । कारणत्वादिययहस्थले ऽप्येवनेवेनि न कञथि-
त्सामान्यलच्षणोपयोगः । चथा गोसदृशो गवयः इलि
चाक्तिग्रहे न व्यक्तिचिदरोषभान तदत् ।
( काञ्चकार्टका )
दिदशेनाज्ञात्याश्रयमाने शाक्तिव्यवस्थितिरित्यथेः। #कारणत्वादीति# ।
दण्डत्वाश्रये घरकारणताग्रहाद्यक्यन्तरे ऽपि तत्संभवोऽस्त्येवेति सामा
न्यक्चषणाया नोपयोग इत्यथैः । अत पवोक्त हरिणा-
निवै्यमानं यत्कमे जातिस्तजापि साधनम् ।
स्वाश्रयस्याभिनिष्प्ये सा क्रियाः प्रयोजिका ॥ इति ।
अस्याथेः | यद्यपि घरं करोतीत्यादावसतः क्रियासाघनतान सम्म
वति, तथापि जातिरूपाश्चरयेण सा साधनता, वयाक्तिङूपाश्रयेण निचेत्य-
तेति । पकवमेकच्न घरत्वाश्रये चश्चुससयोगादेशान्तरस्थघरस्यापि बोध
सम्भवे तद्थेमपि सामान्यङष्चणा न स्वीकायौ ।
यच्च अ्तातघशरादेवेत्तमानकाखानवच्छेदकनया तत्प्रत्यक्षानापात्तः,
अतः सामान्यक्षानस्य प्रत्थासत्तित्वमावश्यकम् । पतेन कायात्यवहित
प्राङ्श्चणावच्छेदन कारणामाव एव ऽ्यभिचारः। अतीतघरदेश्च कारणा
भावस्यामविऽ््यवच्छेदकमावाश्न वयसिचार इत्यपास्तमिति ।
तन्न । अतीतघरदावपि बुद्या विषयीङत्य घरत्वाश्चयत्वेन ज्ञान-
सत्वात्
#तद्दितिक । यन्तु पवेतीयधूमे उयाप्तिश्र्े न स्यादिति । तन्न ।
धूमत्वेनेव रूपेण महानसीयधूमे व्याप्िप्रहात् |
ननु - प्रसिद्धधूमे व्याप्तिरेव शृ्ीता यप्रसिद्धस्य चाऽ्नुपस्थित्या
धूमो वहिव्यभिचासे न वाः इत्ति संशयो न स्यादिति चन्न | ्रसिद्ध
धूमे त्रत्तद््ुमस्वेन व्यात्तिनिश्चये ऽपि धूमत्वेन ततक्षश्यसम्भवात्।
( कलाटीका )
हानन्तर भिति शेषः । शथवणोत्तरमेव# । नतु वाक्यान्तरभवणोत्तरम्।
# मालम् # । कारस्न्यं । यद्िना कार्यत्वम् । इदं परसंमतमपि स्थर विक्षेपे
इत्याह कयथेतिक । #राक्तिग्रहे# । बहुत्रीहिणा यथा तत्र तत्वेन छवो.
पस्थितिस्तथाऽन् तस्वेन तदुपस्थितिरिति न तदुपथोगः । एतेन
कके
सप्रपञच स्फाटमेदनिखूपणम् । ४६९
तदुक्तं सरूदसूत्रे माष्ये-
'अव्थववगगतथ मन्याध्रहे आकृतिरमिधीयते,
नहि गोरिव्युक्ते व्यपवगों गम्धते ुद्को नीर इत्यादिः
इति । व्थपवगां विशेषः, तस्थ गतिः प्रतीतिरिष्यथेः।
ननु प्रख्याऽविरोषाव्यपवगेगत्याः को विदोष इति
त्-श्णु । अनभिघीधमानाऽपि जानिः स्ंनिधिमाः
प्रेण प्रख्याथा आविद्ेषे निमित्त जवति । प्रख्याया
( कुञ्ञका दीका )
#अव्यपवगेगतेश्चेति # । विराषानवगमादिव्यथंः ।
अय भावः । श्ुङ्खादिमेदेन भिन्नास्वपि व्यक्तेषु एकाकारप्रतीत्या
लातिसिद्धौ तन्नेव शक्तिग्रहः । नापि(१) शद्धनव्यक्तीनां बोधो.ऽस्ति।
व्यक्तीनां विश्ोषरूपत्वेन विेषावगतिप्रसङ्गात् । जातेः शक्यत्वे तु
तदाक्िक्तत्यक्तो सामान्येन भानमिति । शको विचोष इतिक भाष्ये कि-
मथंमनयोरुपन्यास्त दत्यधंः 1 #भनसिधीयमानाऽपाति# । वाच्यत्वेना-
स्वीकृत (ऽपीत्यथः । #सक्निधिमन्चेणेति # । शाक्तिध्रहे व्यक्ताबुपलक्षण-
तामात्रेणेत्यथैः । तथाचानेन वुद्धेक्यमुलकजःव्येक्ये सिद्धे ऽपि घ।च्य-
स्वं नोपपाद्ितमतो ऽउ्यपवरेगतेश्चत्ययुक्तमिति भावः । # तदेवेदं ज्ञा-
( कलाटीका )
तासां नेतत्ंभव हइत्यपास्तम् । #हइत्यादि। इत्यादिना कपिला कपोनि-
केति । प्रतीतिरिति । विश्चेषानवगति पूवं समान्यस्य छब्दतोऽव-
गतिरित्यथैः ।
अयं भावः-गुणादिभिन्नेष्ववुस्युतेकाकःरभतीत्या ज्ञातिसिद्धौ तत्र
शक्तिग्रहः शब्द्ाचस्या बोधश्च । ऽयक्तनिां व्वानन्त्या चासु न राक्तिग्रहो
नापि छ्युद्धानन्ताखां बोधः । तासां विराषरूपःत्वेन विशषावगतिप्रस
कात् । यथा आक्ृतिरूपादिकं शाब्दबोधे मासते सामान्येन तथा बि.
शेषोऽपि भासते । जातेः शक्यत्वे तु तदा्रयत्वेनाक्षेपादिना सामान्या.
छृतिरूपादेरेव श्रहणमिति न दोष इति ।
कको विश्चोष दति # । एकेनैव हेतुना पकत्वाभिधानयोः ्तिद्धस्वा .
। ®
दिति भावः| कसंनिधिमातन्रेण । राक्तिप्रहव्यक्ताबुपलक्षणतामान्रेण।
छवि
(९) अपिशब्दो भिन्नकमः नोधपदोचरं इषव्यः!
७० दीकाद्रयोपेतायां रधुमञ्नूषायाम् -
विरोषः (तदेवेदं क्ञानस्' इतिप्रत्यनिन्ञाविषयत्वप् |
तेनेकत्वे जातिपदाधं च सिद्धेऽपि अभिघानासिद्धः ।
तथा "वनम्" इत्ति सवेविद्ोषाभ्यन्तरीकरणनान्यपवगग-
ताचापि प्रस्याया अविक्चषो नास्ति सिच्न्श्चारम्बनत्वा-
दनमिति प्रत्ययस्य | यथा 'आजाञ्रवनं, पलाहावनम्ः इत्या-
दिज्ञानेषु तदेवेदं ज्ञानमितिप्रत्यान्निज्ञाऽमावाद्' इति कै-
यटेनेव समाधानात् ।
अत एव ^सामान्पन्यच्छात् शाञ्दाद्विशेषव्यक्तिवोध
लक्षणाः इति ष्द्धाः । सा च चाब्दतन्मान्नस्यैव परिणा.
भविरोषं आकारावद्धि्चुः |
( कुल्ञिकाटीका )
नमिति # । तदुच्चारितगोशब्दाद्याद्शं ज्ञानं तादशमेतदुच्चारिता
दिव्याकारकमित्यथेः। #तेनेकत्वे इति # । उक्तयुक्त्छा जातिपदाथं सि.
द्धे तस्या पकत्वे च सिद्धे ऽपि तस्या चाच्यत्वं न सिद्धमिव्यथेः । दि-
तीयहेतुना त्वेकत्वं न सिद्धमित्याह #तथेति # । #अविहोषद्ति क । प
करूपत्वमित्यथैः । वनशब्द्न कद्ाचिदास्रसमुदायस्य कदाचित्लदिर-
समुदायस्थ प्रतीतेन बुख्यक्षयमित्यादह क भिन्नेति # । #अाकम्बनत्वा त्# ।
विषयत्वाव । कैकेयटेनेति## । उक्तवेमागस्य कैयटेन प्रद्षितत्वादि-
त्यर्थः! कथं तर्हिं सवेनामनि न ठश्चणेतिप्रवादः, विदेषवो धां क्षणा.
या आवद्यकत्वात्, इति चेत् । तद्ादिन्यायेन सामान्ये शक्तस्य विश्चे-
षरूपेणोपस्थापकरत्वभिति मते तथा संवादात् ।
( कलाटीक। ) |
शरग्रत्यभिह्धेति # । तदुच्चरितगोशब्दाद्यादशाः भरत्ययः तादश पवेतदु-
उचारेतादित्येष प्रत्यासेन्न विषयता, साचेकाकारतां विनाऽनुपपक्नेत्य.
थेः(१) । द्विती यहेतुनाऽभिधाने सिद्धेऽप्येकत्व न सिध्यत्तीत्याह् कत.
थावनमिति% । करविश्ेष इतिक । पएकरूपत्वामित्यथैः । वनश्चब्देन कः-
दाचिदान्रसनुद्ायस्य, कदाचित्पङाश्समुदायस्य, कदाचित् लदिरस-
अुदायस्य, कद् चदान दसपुर यस्य म्रतातारतते सात्वयम् । तद्व
[ कवक
कसिश्नाततन । +अजतपदव ऋ वरव दाक्यमबचदिव । #सा चन जातः
( १ ) “द्वितीयहेव्रुना० स्यथः" अयं पाठः ब° पु० नाति ।
सप्रपश्चं स्फोटमेद निरूपणम् । ४७१
साच जातिः सवे । आकाश्जातिसमवाथादेर-
प्योपाधिकानकत्वात् ।
तदुक्तं इरिणा-
संयोगिदन्यभेदेन देशे च परिकल्पित । |
तेषु देशोषु सामान्यमाकाशचस्यापि विद्यते ॥ इति ।
` आकाशोत्युपरुक्षणम् ।
( कुल्ञिकाटीका )
करसर्त्रेति% । पदार्थमात्रे शत्यः । नयु आकाश्ादीनामेकव्यक्तिक-
सया कथे तन्न जातिरत आह #भकाश्ोतिक । भकाशजातिसमकवाया,
नां सवैषामनकत्वमित्य्थैः |
पतेनाकाशपदाल्ञिर्विकरेपक एव बोध इति, शादाच्रयत्वमेवाका-
श्ापद् चक्यतावच्छेदकमिति चापास्तम् ।
#संयोगिद्रव्यमदनतिकर । अयं भावः-सवभूतानामधिकरणमा,.
काशाम् , अवकाशदानाद्याकाक्ञम् 1 तथाच शह देशे धटसंयोग इति
दयवहारात्सयागिनां घरादौनां यो मेदस्तद्शादाकाशस्यापि भवत्योः
पाधिको मेदः । पवश्च प्रातिदेश्माकाश्चमिदमिवत्यभिन्नप्रत्ययलक्चषणमः
स्त्याकाश्ासामान्यम् । पं कालस्यापि युधिष्ठिरादि संयागवश्ादनेक-
त्वम् । पवं दिकपाखाङिसंयोगवशाहिशाऽप्यनकत्वम् । पव समवाय.
स्यापि सम्बन्धिभेदादनेकत्वोपचारः। सवेह वुख्यनुष्॒त्तजातिकस्पनम्।
#डपलष्चणमिति% । जातिसमकवायवुद्धेरपीव्यादिः । अत्र सर्वैगेवा
दिश्ब्दः स्वरूपपरेर्थपरेश्च प्रथमं गोश्ब्दत्वादिज्ञातिरेवाभि्धौयते
पश्चात् शद्वाथयोरभेदारोपाद्धोत्वादिरूपाथजातिषु अध्यालकद्पना।
तदुक्तं हरिणा--
स्वज्ातिः प्रथम शब्दः स्वैरेवाभेधीयते।
ततोऽथजातिरूपेषु तदध्यारोपकलस्पना ॥ इति।
( कलाटीका )
क साचेति% । उक्तरूपा, उक्त सद्या सिद्धाचेद्यथेः । नन्धाकाशत्वा.
देरकव्याक्तन्चत्तित्वात्कथ तच्वमत आदह कआकराश्ोतिक# । #आदिनाक्
कारादि । देशे । प्रदेशो । #तेषु# । तावत्पदेश्षोपद्दिरष्टस्याकाश्च-
. ~ स्थ्लपि(१) । परतिक्ञाऽ्विराधायाह #अआकाशिच्युपेति# । हयेन्तरमत्त पः
( १} पमान्थमस्तीति पलेन योजना । न
[पी
९७२ टीकाद्रयोपेतायां रघुपञ्जुषायाम्-
अथंजात्यभिघाने ऽपि स्वे जात्यभिधायिनः ।
व्यापारलनच्चणा यस्मात्पदाथाः समवस्थिताः॥ इति च
जास्यभिधायिनः, जातिविरि्टवाचकाः । व्यापा-
रक्षणः, प्रयोजनन्ञाप्या; | शाड्दस्थान्वयिरूपमन वच्छ.
दकी कृत्य अग्रत्यायकत्वात् । एवं च ननिस्सामान्यानि
सामान्यानि इत्यनादेयम् , सानान्यानीस्यस्य शाब्दस्या-
बोधकत्वात् ।
कश्च षण एव यमाणसिद्धतथा स्वं भावा
( कुक्ञिकाटीका )
इत्थं स्वसिद्धान्तसुपपाद्य भवृहरिमतान्तरमप्युपपादयति #अ्थ-
जात्यभिधनेऽपीति# । यदा विह्लुद्धा पएवाऽ्थज्ञातयः शब्दैराभधीय-
न्त इश्याश्चीयते तदा स्वं जात्यसिधायिनो ऽपि दाष्दा जातिवाचिन
पव | नलु निस्सामान्यानि सामान्यानीति स्िद्धान्तात्कथं - जात्यादि.
शाब्दा जात्याधारे जातिमभिदध्युरत आह क्रव्यापारलक्षणा इति # ।
व्यापारः प्रयोजन तदेव ठक्चषणं हेतुयेषाम् । असिधारूपव्यापारवशाद्धि
चाव्दार्थकदट्यनम् । यथा द्भ्यादिरब्दानामचुगमकधमेस्वीकारः । एवं
गोस्वाश्वस्वे सामान्ये इत्याद्यनुमव।त्त्राप्ययुगमकथमे आवश्यक
इति । #अवच्छेद कीकृत्येतिकक । यथाहि घटादि शब्देषु घटत्वादिकम-
वच्छद कीडृत्य शाक्िप्रह एव जात्यादिशब्देऽपि जातित्वसामान्यमव-
च्छदकमित्यथेः। किंञ्च जात्यादिषु सामान्यामावे “जात्याङृतिभ्यक्तयस्तु
पदार्थंः+' इति गोत मसुत्रस्यापि विरोधः । #अबोधकत्वादिति# ।
अन्वयितावच्छेदकरूपास्वीक।रे गात्वादवत्वादीनि सामान्यानीति श.
ब्दस्य बोघकत्वासम्भवादित्यथः। अब्रह्मण पवेतति# । ननु ब्रह्मातिरि.
चस्या ताल्िकत्वे तदस्वगेतश्रुतेरपि तथात्वन्निष्टसिष्डिरिति चत् ।
{ कलाटीका )
वाह # अर्थेति । तन्निष्ठज्ञात्यात्रेघाने ऽकीत्यथेः । पृवाखोक्ते ऽथ हेतु.
माह #व्यापारेति# । यथाश्चुतासङ्खतेरह #जातिषिद्िष्टेति# ।
-कैव्यापारः# । प्रतीतिङूपः । व्यापारलक्षणा इति बहुनीहिः । तदाह
# प्रयोजनेति # । स्वमचाह #शब्दस्येतिक्षः । एवञ्चित्यस्यार्थमाह कला.
मन्येतिक्र गोत्वाहवत्वादीनि सामान्यानीस्यस्याबोधकत्वापत्तेरित्ययेः। ~
सिद्धान्तरीत्या दोषमाह #किञ्चेति # । पवेन प्रपञ्चभ्यवच्छेदः । अग्ने
सप्रपश्चं स्फाटभेदनिरूपणम् । ६७३
ब्रह्मणः राक्तिश्रूता नतु ततो भिन्नाः । तच्च यथान्यव.
[~
ध ( कुञ्ञिकारीका ) ।
श्रुव्यथस्य ब्रह्मणः “सत्य ज्ञानम् इत्यादिना ताच्विकत्वरष्ठस्तस्याः
स्तास्विकप्रामाण्यात् । ब्रह्मणः शक्तिभूता इति # ।
अयं मावः-अविद्याकद्िपतस्य भावमेदस्वापारमाधिकत्वादेकस्य
नानत्वोक्नीयमान शक्तिभेद पव युक्त शति । अधिद्या्रचिरूपस्य भेदस्य
सव पदाथौनु यायिनो ऽसत्यत्वाद्यक्तिरिति व्यवहारः । सेद पत्यये सत्य.
प्यन्वयि रूपे जातिः । यथाच सु्चकस्वर्विकङ्कण्डलखादिंविकारमेदे ऽपि
खुवणेमिव्येव सर्वैत्राजुयायि रूपं सत्यम । पव॑चकेव जतिमेदाखच्ा
ख्या ब्रह्यस्वमावा । तस्या एव गोत्वाहवत्वजातिषिवतेः ।
तदुक्तम-
सम्बर्विभेदाच्सक्तेव भिद्यमाना गवादिषु |
जातिरित्युच्यते । इति ।
आक्चयर्भिद्यमाना उपचरितमेद्ा। गवादिषु मदासशसेव गोत्वादे
जातिः । तस्यामेव शब्दा वाचकत्वेन वतेन्ते। पव चाभावस्यापि
वुच्या निरूपणात् महासत्ताया अव्वियोगात्प्रातिपदिकमाचदाच्या सा)
अतएव श्रातिपदिकाथैः सत्ता इति बाहुः । धातुरपि क्रियान्यक्तिषु
समव तासुषाध्यनुगहीतनानात्वां सत्तामेवासिधत्ते । उपाधिमेदादेव
च न सर्वषां नानाथत्वम् ।
अत्र सवं भावा इत्यक्त्या मायाया अपि शक्किस्वेन पराश्चवत्वात्पा
रतन्त्यं खूचितं न तु साङ्न्धाभिमतं प्रधानत्वम् ।
नस्वव गोत्वमिति प्रङ्तिप्रत्यययोरानर्थंक्यप्रसङ् इति चन्न ।
प्रादिपदिकेन गवाश्चयाया(; सत्ताया अभिधानम् + भरत्ययेन तु निष
चाश्यस्य सामान्यस्येत्थदोषात् । जातिपदार्थे सवान्वयिरूप जास्वा-
त्मना जह्य दिवश्ितम् । उन्यपदाथनये परिनिष्ठितरू¶ परमाथतयेति
दशनवचिकरपः ।
ननु क्त्यासत्याव्मकरूपद्वयस्वीकरेऽद्वेतहानिरिति चत्--स.
व्यम् । अविद्याव्ान्नानतत्वम् । तन्न योऽभकाशस्लाऽेद्या । नचा
प्रकाश नाम प्रकाङ्ामावसरूपोऽधिकरणादतिरिक्तोऽस्तीति दिक् ।
कऋयथाव्यचहारसिति% । गोत्वज्ातिग(ञ्यक्तविवेव्यादे । #जाते-
१) ( कल्ाटीका )
दीह कत्वादिवद्ाह. #दाकीति# । तत्र । बरह्मणि । इदं परस्यापि क-
५९. छ० मरण
शैऽथे टीकाद्रयोपेतायां छचुपज्जुषायाभ्-
हारंशक्तिकल्पतेति स्ेन्च जातिद्रव्यविभागः, (आक्र
रात्व, घरत्वम्' इति व्यवहारस्य तुल्यत्वात् । तत्तत्क-
णश्ाष्छुल्यवच््छिज्ननभस एव श्रो्त्वामिति मते श्रोत्र
त्वस्थ जातित्ववत् |
सा च जातिरुत्पत्तेः प्राग् नाशो च सुश्मरू्पेष्वाश्रय-
ष्वव तिष्ठते इति नित्यत्वं तस्थाः । अनुगताकारज्ञानज
मकं व्यक्तीनां यत्किचिदरूप तत्सवं जातिः एवं च जातिः,
उपाथिरिति पयायाकिति हेखाराज्ः।
सवेजातीनां उयापकस्वेऽपि पदाथौ नां वावेचशाकत-
त्वात काचिद्व जातिं कथित्पदाथोऽभिन्यनक्ति न
सवा सेः । सा च कदाचिर्ख्लीर्वयुक्तेन पिण्डेन व्यज्यते,
कद्ाचित्पुस्त्वयुक्तेन, कदााविदेकाघारस्था, कदाविदने-
काधारस्थति बोध्यम् ।
(तस्थाः प्राघान्येऽपि स्वाश्चरयसमवे्तत्वेन संख्यादे-
स्तत्र बोधात् लन्तद्धिङ्कव चनोपपत्तिणवंचनशाष्दषद्'
( कृन्ञिकाटीकी )
द्रव्येति # । द्रव्य शब्देनान्न व्यक्तिख्च्यते । शसुक्ष्मरूपेषु# । परमाणुषु ।
"सवं जातिः" इति जातिशब्देन धर्ममाच्मुच्यते नातः पद्वादिश्ब्दे-
ऽपि तच्प्रात्निरिति गौतमसुत्रन्याख्यातारः । शञ्यापकत्वेऽपीति% । त्र.
दाक ्ताङरूपाया गोत्वजतेरश्वेऽपि स्वात् । #विचित्रशक्तित्वादिति%।
उपाधिस्वभावादिति भावः। नयु ज।तेवाच्यत्वे लिद्सख्याद्यनन्वयध्र.
सङ्ग इत्यत आदह ॒करप्राघान्येऽपीति#। तथा च सामानाधिकरण्येन
{ केलाटीका )
चिदावदयकमित्थाह करत्तदितिक । नु जतेराकाशवद् व्यापकत्वे
सवे गोभूतं स्याल्ञातिलकरप्रसङ्गश्चात आह शसवंति# । सङ्करोऽपि
न, परस्परपरिहारेण भिश्नवस्तुनिष्ठानामेवैकज्न स्थितेः सङ्करत्वाद्, स
न गोस्वादकौीनामिति मावः । #न सवामिति श । यथा मात्मनां व्याप-
कत्वेऽपि कविच्छरीरे कथिदेबात्मा स्फुरति नतु सः सर्वत्र टद्ध.
वित्यथेः। अत एवाह #सा चेति# । ननु जातेः प्राधान्ये त्यां स्वतो
सथपञ्चं स्फोटमेद नैरूपणम् । ९५७५
इति सरूपसच्र नाष्ये स्प्म् । सषा च निदयेत्युक्तम् ।
अत एव माष्ये “सिद चाच्दाथ सम्बन्धे” इति वार्तिके
"सड छाञ्दे ऽथ सम्बन्पेचेति विग्रहः कं पदां भत्व
इति प्रदे आक्रतिमिलयाह । आक्रति नित्या वन्ध.
मनित्यम्ः । अच्राकरति पदेन जातिः संस्थान च । उभय.
मपि निलयम् ' अनयोचेथा नित्यत्वं तथा वक्ष्यते । अथवा
द्रव्य एष पदां एष विग्रहो न्थाय्यः-सिडे शाब्दे ऽय
सम्बन्धेचेति । द्र ज्यं हि नित्यमाकृतिरनित्या एवं हि
इडयते खोके सत् कया चेदाकृलया युक्ता पिष्डो मवाति
पिण्डा ङ्गतिक्ुपसद्य वटिकाः" इत्यादि ।
( कुञ्जिकाटीका )
[+ 4
सख्याद्यन्वय इति भावः । कगुणवचनशन्दवदिति# ! तत्राप्येकाथस-
मवायेनैव लिङ्गं ख्यान्वयो पपत्तेः ।
केचि सु-पक रूपे स्ये दत्यबाधितप्रतीतेः सख्या अतिररिक्त-
पदार्थं पव । नहि तच्र स्वाध्रयसमवायादौनां समस्बन्धत्वसम्मवः । स.
वन्न प्रतीतीनाम विलक्षणत्वात् । किंञ्च एकाथेलमवायेन घटत्वादौ हि.
त्वसश्वान्तद् बाचापत्तिरित्याहुः।
ककपद्ायमिति # । कं पदां मत्वा सिदधत्वमुच्यते इति प्ररना-
धैः । #सस्थानम्# । कम्बुग्रीवाश्मच्वादि । #तथावक्ष्यते इतिक |
प्रवादाविच्छेदात् । शद्रव्यं हि नित्यमिति । पकरस्मिन्नेव दन्येऽने-
ककतियोगाद् इभ्य नित्यमित्यर्थः ।
( कलाटीका )
लिङ्ञाद्यमाबात्कथं चदुपपत्तिरत भह करतस्या इति # । #ससरूपेति श ।
तत्रहि “ङिङ्गव चन! द्धिगुगस्यानिर्यत्वाद्' श््युकम् । गुणाः=सच्वा-
दिगुणाः खीस्वादयः, एकत्वादीनि च । तेन च जातो तदिप इति
तात्पर्यम् । वि्ेषं वक्तुमचुवदति #साचेति# । प्ररृतोपयुकछमान्न-
माह #अर्यैचेवि# । चेन सम्बन्धोऽपि बोध्यः । कैयटसूचितमाह #अ.
बाती तिश । पूर्वञ्ञातिमात्नस्य नित्यत्वोक्तावपि वस्तुतस्तस्वस्यामा-
वादाह #अनयोर्ययेति क । जातिसस्थानयोयैन भ्रकारेणेत्य्थंः । तथा
च शूत्र तस्परकारो नोक्तो ऽचपदमेव वक्ष्यत इत्या बोध्यः । #मथ.
[ कूप
वेति# । 'अथ द्रष्ये पदाय कथं विग्रहः, सिद्धे शऽदेऽथसस्बन्धेचे
४७६ टीकाद्रयोपेतायां छषुमज्जूषायाभ्-
(१)अन् केयटः-तत्तदाकारं तत्तद्यजङ्गयजा तिरूपं वा-
ऽसत्यङ्ुपाचमाज्त्य तदृ बाच्छन्न ब्रह्मेव द्रभ्यम् |
एतन शद ऽप्यानेत्यत्वाद् 'द्रव्यं नित्यस्" इत्ययु
का नत्यपास्तम् । खदा ऽप्थाकारमान्रतया ब्रह्मण्येव पथं
वसानात् । 'चाचाऽऽरम्नणं विकारो नामधेयं शत्तिके-
त्येव सत्यम्” इतिश्चुतिवत् ।
( कच्ञकटीका )
अयं भावः-उपाधौनां वस्तुतो व्यतिरिक्तत्वाभावेनोपघेयरूपतयां
उपाधिमदृद्रभ्यमेव नित्यत्वात् शब्दाथं इति ।
(२) #त्रहयैव दव्यामित्ति# । स्वेषां मणां ब्रह्मण्यध्यस्तत्वेन सर्व.
आधिष्ठ(नभूतं ब्रह्मैव । विशेष्यमेव च द्रव्यम् । शुक्तिरज्ञतादिक्षाने इ
कत्थादीनां विद्यष्यत्वात् । तथाहि । व्याडिमते सर्वे शब्द् द्रव्याभि.
धायिनः। तेयथा आस्माद्वेतवादिभिसात्मशष्देन द्रभ्यमुच्यते । आतम
व हि वुदुध्युपाधेमिन्न प्रातेमाक्लमानं द्रव्यं पदानामर्थः ) अत पवस्व.
भाव आत्मभूता सत्तेति वदन्ति । अत पवाक्तं हरिणा-
आत्मा बस्तुस्वमावश्च ्रार सत्वमित्यपि।
द्र्याभेत्यस्य पयायास्तस्वमित्यापि हि स्शवम् ॥ इति-
दत भातरः । पवनवा चछनखच्तासप्राचणव धरः सन्निति प्रयोगः|
नहि सत्ता जातिस्तन्न निनित्तस् । भभावेऽपि सन्निति व्यवहारात् ।
अत्त एव स्वरूपसतस्वमपि न तच्रदेतुः ¦ अभवे अनुगत घमाभ्नावेनाद्ुग-
तथ्रतीत्यनापचेः । क्वचारस्मणारोतेकन । आरभ्यते स्पृश्यते इत्यार.
कवि वै क,
स्मण वाचा वागेन्द्रयेण नामसेद्कस्पनम् । यथा घटः श्राव हत्या.
( कलाटकिा )
वते~-नेत्या( द्यधवतामयरनेखस्बन्धः' इवि तत्रत्योऽस्यादि; । इत्या.
दत्यादेना-'घरेकारृतिनुपश्ुद्य कुण्ड काः इत्यदि पर्प्रहः ।
ननु घयादिद्रभ्यस्य कथं नित्यता, अत आह #मनतरेति# । केयरो
कासत्यपद्ाथमाह *तत्तद्तिक । कम्बुप्रीवादिश्धदादिरूपमित्यथैः ।
भ ७
#तद्यङ्गघाते # । तच्चद्कारत्यङ्गयघरत्वादेजातिरूपमित्यथंः । प
त्यस्याथमाह ऋद्दद्जवात्तन्र । #श्चुतकबाद्ातक# । श्चुतयथा तच्वेन तन्न
^ = ~ 1 ~
( ई ) “अत्र कयटहव्यादि-एतद्भावः” शत्यन्तः पाठः ख ० पु° नासति ।
८२.) “श्र्षेबण पर्हितः” भय पाठः घण पुस्तके चास्ति।
सप्रपञ्चं स्फोटमेद निरूपणम् । ४७७
आङतिः संस्थानं(१)तस्या अ तद्यङ्गयजाति-
रप्थनित्येति तन्तात्पयम् ।
यद्ध आक्रुतावपि पदां एष बिदय्रहो न्धाय्यः।
ननु चोक्तमाङ्ातिर नित्यति । बैतवं । नित्या आक्रतिः।
कथम् १न क्रचिदुपरतेति इत्वा सवेन्रोपरता भवति ।
द्रव्यान्तरस्था तुपलरभ्यते' इति । अच्राकुतिपदेन जातिः
उपरमो ऽनमिन्धक्तिः । आरिद्यकः पदार्थो जातिया.
व्यवहारं धरवतस्वात्दरूटस्थत्वादविचाष्टत्वाद्नपायोषजन-
दि; वस्तुतस्तु खच्केषे।ते तदर्थः । निद्या आछृतिरितव्यज् हेत भाष्य.
कारः पृच्छति कथामिति । समाधत्ते # काचिदिति । कचिश्यक्ता-
वनमिन्यक्छा नेतावता सवचज्रानामन्यक्ता मवाते । तस्मान्नित्यत्वं जा-
तेरित्यर्थः । अनित्यता जिविधा-सक्तगाीनत्यता यथा-स्फर्किस्य ज
पादयपधतचतन स्वरूपतरचनम् । पारणामानस्यता यथा-बद्रषडश्य
दइयामतातियोधाने सोहित्याकिमावः । प्रभ्वसानित्यता सवौसमना वि.
नादाः; 1 पताल्जचवन्वत्यासतर चलता समथयत्ति #द्चवाति# । ऋकद्ूर-
( कलाटाका )}
पय॑वसनं तद्वदित्यर्थः । नलु जातेरनित्यत्वे क्िद्धान्तविसेधोऽत
आह् #भारृतिरिति# । तथाचाविरोधायैव मध्ये इदं छिखितम।
पतेन पृबाक्ताथांचपपाद्कत्वादि दम्रायुक्तमित्यपास्तम् । तदाह #प.
तदिति । द्वितीयमत इत्यथः । अधाद्मतं समधयते क#माकताच.
पीति %# । #न कचिदिति # । कचिदुपर्तेति कत्वा न सर्वन्रोपरतेव्य-
न्वयः । ननुपरमो नाशश्चत्तत्काठे पवान्यत्न सत्वविरुडधमत आह
# अनमीति# । आद्याया जातित्वे मानामावात्तावन्माक्रेणाकिषाहा
दाह #आविद्यक इति # । वृतीयमतं तु अश्र पवं खण्डर्नयमिति भा.
वः । ननु परमाथंद्टया सवेमनित्यमत आद यावदिति # । अद्वैतेन
लोकिकञ्यवहारामावाद्यवहारे च जातेरेकाकारपरामर्देवत्वात्ख-
वदा एकाक्रारपरामशद शेनेन यावद्यवहारकारूमित्यथैः । #कुटस्थ-
त्वादिति । चुवत्वादित्यस्य प्याङ्यानं तदुढ्याख्यानम्-#अविचाद्ि
1 दि ति 8 1]
=“ ~~~
जन न न = ज न्ति न = णात भण
= ९ ) अत्र लस्शके श्रलपुस्के-'ज्रह्नदशेने ज तेरप्याषेथकत्वेनासत्यत्वादातिस्यत्वमिति । अनेन
व्यत भरकरणे व्यङ्खचत्थद्नकयोर मयोरप्याकृतिपदेन ग्रहणं स्रूचयति- “$ति पटो ऽधिकः ।
9७९ टीकाद्रयापतायां उषुमज्जूषायाम्--
विकारिल्वादारंवारसुत्पत्थाद्यमावेनानुत्पन्यवच्यञधययोः
गित्वन नित्येति तद्भावः एतदभिप्रेत्य (भिन्नेष्वभिन्नं
किलेष्याच्छन्नम्ः इति सामान्यलक्चषणश्ुक्तम् । अथावय-
वसंस्थानरूपाया आकृतेखुक्तहेत्व मावेन प्रकारान्तरेण
नित्यत्वमाह (अथवा यस्मिस्तरवं न विहन्यते तदपि
नित्यम् । तस्य भावस्तत्त्वम् । आकृतावापे तत्व न
( कच्िकाटीका )
स्थत्वादिति# । संसगोनित्यता परिहृता । कूटमयोधनस्तद्वसिष्ठति ।
ससर्मिनाक्चे ऽपि स्वयमनष्ेत्यथेः। अविच्ालिभिसिति परिणामा ऽनि.
व्यता, अनपायेव्यादिना भरध्वस्ानिव्यता परिता । उत्पत्तेः सत्ताप-
यन्तत्वादजुत्पत्तीत्यनेन जन्मसत्तारूपो विकारौ निरस्तो । वृद्धी.
ति । ब्राद्धेरूपविकारराहितम् । अन्ययमिति विनाश्चः परिहनः ।
कर्याहपस्तत्वमिति% । प्रवादानेत्यताऽनेनोक्ता । तन्ना ऽपि
तद्धमौ न नदयत्ति । आश्चवपरवादाविच्छेदादिति भावः । तस्वमि-
( कलाटीका )
त्वादिति ‰ । रूपान्तरापचिर्विचालः । यथा पयसो दध्यादिरूपताः ।
-अनेन परिणामानित्यता परस्ता । अपायोपजनरूपिक!रद्यशुन्य-
सबादित्यथेः । तत्न अनपायेति पञ्चमापचयनिराखः । #अनुपजनति# ।
चतुधपारेणमनेरासः । उत्पत्तेः सच्चा पयन्तत्वाद युत्पत्तीत्यनेन जन्म.
सत्तारूपो भावविकारा निरस्ता । अब्ुद्धीत्यनेन तृतीयो बुदिरुश्चणो
निरस्तः । #अव्ययेतिकर-षष्ठ विनाश्ञो निरस्तः एतद पाविकारराहितं
नित्यम् । इदं च भाष्ये सुख्धत्वेनादो लनित्यत्पं बह्यविषय यावद्यवदहा-
दमेकरूपर्थित पद्ाथंविषये चोक्तं तदाह #निध्येवतदिति # । द्वितीय.
विषयत्वे भाष्यान्तरसमतिमन्याह # तदेवेति क । जातिङूपल्ाम।न्यल
क्षणमुकूमिति पाठः । कमाष्ये # । पस्पश्चयामेवेति भावः । कैङ्पाया.
शति । ज।तिवष्यञ्जिक्ाया इत्यथैः । #+उक्तदेत्विति # । यावद्यवहारक्षाद्धं
मध्ये मध्ये उत्पत्तिनाक्चयोः सश्वेन तदमावरूपोक्तटेत्वमावादित्यर्थः।
न प्रागुक्त पव नित्यदाग्दाथैः। भवादह।विच्खेदेऽताइदथपि नित्यत्वभ्य-
चहायदित्याह #तदपीति#। नलु किं त्वमत आह ऋतस्येतिक । य.
स््मिन्विहते नदे ऽपि तदुबुतत्तिधमां न विहन्यते न नद्यति आश्नषप्र«
वाहाविच्डेदादित्यथंः । तरव पदेन तद्यवहारो छकष्यते । निधैमकव्यष.
सप्रपञ्चं स्फोटभेदनिरूपणम् ¦ १७९,
विहन्यते! इति(*)। अवयंवसेस्छानरूपाया आकृतेराः
प्रयपरवाहाविच्छेदात्तडमेस्याविघात इत्याशायकेनानेन
प्रचारानित्यताच्ता ।
प्रवाहनित्यतां न्यायवातिककारोऽप्याद-'नित्या
वणाः नित्या वेदा इति च सम्प्रदायाविच्छेदात् । नित्या
पृथिषी नित्याः पवता हातिवत् । तान्येव वेदवाक्यानि
मन्वन्तर चतुयुंगान्तरेष्वपि सम्पदायाविच्छेदेन परव.
तन्ते । एतत् मन्वादिवाक्पेष्वापि तुल्यम्' इति ,
न्थाससूत्रमपि “'समाननामरूपत्वाचकुत्तावष्थवि-
( कुन्ञकाटीका )
त्यस्याथैमाह शतस्य भाव इतिश । #सप्रदायाविच्छेदादिति+# । अ.
यं निस्यत्वे हेतुः ।
%तुङ्यभितीत्यन्तं वातिंकोक्तिः# । #समानेति । खश्टथन्तरेऽपि
नामरूपसाम्या ्निलयत्वस्याविरोध इत्यथः । तथाच श्रुतिः “यज्ञन वाचः
( कलाटीका )
हाराभावान्ष्टव्यक्तेव्यवहारामावाश्च तद्धमंव्यचहार इध्युक्तः। आश्नय-
प्रवाहावुच्डेदाच्च तद्धमेव्यवदाराविधात इति तत्पयेम् । तदाह #अ-
वयेति । दत्याश्येनेति # । बहुवीहि: । तद्वि शोष्यं -#अनेनेति#। भ्र.
न्थेनेत्य्थः । #उक्तेति# । इत्युक्तमिति शेषः । साध्ये शत्यस्याच्रान्वयः |
तस्य भाव हत्यादिहेखाराज इत्यन्तं श्रन्थ पाठान्तरं कचित्पुस्तके शद्यते
तदयुक्तम् । प्रागुक्तत्वादिति बोध्यम् ।
भाद्यस्य परसंमतस्वं प्रसिद्धमेवेति द्वितीये परसमतिमपि तदीया.
नामन्ञाननिरासायाह् #ैप्रवाहेति#। अद्धेतिसमतिमप्याह व्यासेति %।
प्रथमाध्यायतृतीयपादस्थदेवताचिकूरणस्थम् । नतु जगत्कारणत्वादेव
देवस्य निव्यत्वमित्यथेकेन “अत पव च नित्यत्वम्" इत्तिपूवेदू्ेणोकतं
नित्यत्वभमयुक्तम् , खष्ठिप्रख्ययोरुत्पचिप्रलयदशेनाद्, अत आद #स-
मानेति % । “द दौनाच् स्म्ुतेश्च, इति सृत्रशोषः। अआच्त्तो पुनःपुनसत्प-
( ९ ) 'यस्मिन्विषते नष्टेऽपि तद्म न विहन्यत इत्यर्थः । आकृतिग्यक्त्योश्च परस्परं भावत्वं घट-
खादि घटा्ूपमेवं । जतेरकृतेश्रावियकवे$पे ते्तदुपाध्यवच्छिन्नं दयैव दभ्यम् । तस्याविद्यकत्वे
दवचनं ब्रहैव आकृतिजातिश्ेति बोध्यम् । तत््वपदेन च तथवहारो लक्षयते । निर्धमेङग्यवहारा-
मावा धर्मग्यवहार इत्युक्तम्” । इति पाठोऽधिको पुस्तके लशक्ञके ।
४८० टीकाट्रयोषेतायां रुषुमज्लूषायाम्-
रोधः" इति । वेदस्य तदथोनां च नामरूपप्रवाहानुच्छेदं
एव नित्यत्वमिति तद्भेः । उपाधिसंनिवेच्ादिकान्देश्ो-
पाधीनाभपि तदात्मकत्वात् ब्ह्येव वाच्यम् ।
यत्त॒ अवि्ाश्चाब्देनापि विच्छिन्नपकाशं ब्येव ।
क~ ॐ क, क = क २, ॐ क
विच्छद ऽप तद्रूप एवति नद्धतदहदानरत
( कञ्ञक।टीका )
पद बायमायन्. तामन्व विन्दन्नुषिषु प्रविष्टा” इति । यज्ञेन पुण्येन क
मेणा वाचा वदस्य पदवीय मागेमायन् प्राप्तवन्तः । #तदात्मकत्वात्
ह्मात्मकत्वात्। #विच्छेदाऽपीतिश्र । तन्मते अभावस्थाधिकरणस्वङ्-
पत्वाते । भूतखदिेः स्वरूपेण भावल्ठेऽपि ङपान्तरेणामावत्वाभ्युपगमा-
त् । तद्हुः-
| ( कलार्टीक्छा )
तावपि खमाननापरूपस्वा् समानकश्ब्दाथस्वाद् विवक्षितस्यैकङूपप्र.
वाहाविच्छेदरूपनित्यस्वस्याविरोधः । इवासप्र्वासवत् पुरुषबुद्यज
न्यत्वन च वेदे नाप्रामाण्यशाङ्का । समाननामरूपत्वे प्रमाणं च-
“यो ब्रह्माण वचेदधानि पृेयो वे वेदांश्च प्रहिणोति तस्मे।
तह देवमात्मबुद्धप्रकाल् मुसुष्चुवे क्षरणमहं प्रपद्ये"
. "यां चन्द्रमसं। धाता यथापूचैमकद्पयत् ।
, दिव च पृथिवीचान्तरेद्वमथो सुवः” ॥ इति च श्रुतिः,
"अनादिनिधना दिव्या वागुत्खष्टा स्वय युवा ।
अदो वेदमयी दिव्या यतः खवेवि भूतयः” ॥ इति
यथ तुष्वरतुदिङ्ञानि नानारूपाणि पर्वैये |
डद्यन्ते ताने तान्यव तथा भावा युगादिषु” ॥ इति च।
स््रातिश्चत्यथेः । पव च ब्रह्मणः स्वयभूत्ववद्वेदस्यापि तत्वम् । सख
एयाद्कालठे पादुभादः प्रख्येचख्योन तु मध्ये मध्ये घटरादेवदिति
निद्यत्वव्यवहारस्तस्याते भावः । तदाहं #बेदस्येति# । ननु वनत्तदाका.
रादेरूपापाधेद्रव्यानित्यवापक्षे उकत्वेन तस्य च ततो मेदलाभेन भाक.
सिद्धान्तिताद्कनहानेरोतेश्ङ्कानिससाय भागुक्तमपि कञ्चिद्धिशचष पाग
कमव प्रसङ्गादक्तुमचुवदति $उपाधीति*। सिव शः*-संस्थानम्,
ऋरत्रह्यवेति# । पूव्रपृक्वाखनावश्ात्परमात्मानं पवोपाध्यादिरूपेण तदे
दि्टच्चन च भानादिच्युक्त प्राक् ¦ तथाचन तद्धानिः. । तमेवाह ~ ‰२
{वित्यादि # । +विन्छदोऽपीति# । स्व कदिपतेत्यादिः । अत्र पराकतदोषः
सप्रपञ्चं स्फोटमेदनिरूपणम् । ४८९
अचर वदन्ति । डिच्छेद्स्य ब्रह्मरूपत्वे तच्वज्ञाननिः-
घत्येतानाप्तिरित |
यस्तुलस्तु कच्छदो ऽखत्य एव । रज्जूरगवत् । स्वो
ऽपि प्रपञ्च एवमेव । लच्द्धोगप्रापकप्राण्यदरेञख बह्यण-
स्तथा निवरतः एदच्च सन्नाद्ग्नोपपन्चल्त परश्ाथसार-
विवणो प्रपञ्चिनरस्प्रायिः । (यथा स्वप्न एकस्यैवान्तः-
करणस्य रिर्द्नेकपदाथरूपत्तं नथा जागरे मायास-
हकारेण ब्रह्मणस्लधान्वम् ¦ रथाच जागर अप्रलीयमान-
( कुञ्ञकाटीका )
भावान्तरमभावो हि कयाव्िज्त उयपेक्षय। । इति ।
# असत्य पएरेति# । अय भावः! यद्यपि किच्छदो नाम प्रतिबन्धः,
तद्य स्वीकारभद्नदहाचिः प्राप्ता, तथापि अन्ञानस्येव प्रतिबन्धकत्वस्वी
कारण उरस्तङिकपातेवन्ध्ममव इनि । अविद्या च अनादिमावरूपत्वे
सकि ज्ञानविवत्यौ । नच सादिषशुद्त्याद्दःच्छश्नचेतन्यावरकान्ञःनष्व-
ठ्खासिः । रूप्योपादानाह्कानस्याप्यनादिचिसन्याश्चिनत्वेनानादित्वात ।
पवस्व । अञ्नत्य पक । असत्यस्यापि व्यावदहारेकसत्यत्व दक्यति
#तन्तद्ध!गति%# । #चिववे इति # । उपादानखमसन्ताककायापसिः परिः
णामः । उपफादानाठषमसत्ताककाखांएत्िङिवत्तः । यथा स्वप्ने इति ।
अय भावः । स्वप्नाडस्थयागतः प्रपञ्चा जाग्रदशसा वाभ्यय्ानः्व(दसत्य
इत्ति सचौयुमरं, तेनेव हष्टान्तेन जापरायां यो मावभेदस्तस्य तुरराबद-
दायःमननुच्त्तत्वादसत्यत्वम् । खवावस्थास्वयुगन संविन्मात्रं सत्यम्
चिच्छचतेरावरको मोह प्व निद्धा नाम । तस्य चातियाच्रुच्ेरूपत्वान्धि-
थ्यात्वम् । पवं जान्नरस्वप्नावस्थागतसूतेक्रियावेवतंरूपम सदेवेति ।
( कलादीका )
भाह सन्नति # । चिच्छेद । तदुभयासांगत्य प्रकटयन् स्िद्ान्तमा-
ह #वस्तुतस्त्वित्याद्युपपन्चत्यन्तेल#। #पवमेव #। असत्य एव । प्राण्य.
इषठवासनाखष्टकारेणेति पाठः । पराण्यद्देश्येति पाठान्तरम् । #तथा# ।
प्रपञ्रूपचया । # षव चरू । तस्यासत्यत्वेच । #तन्नाश्यता# । तत्व.
ज्ञाननाश्यता, सवेपभरपञखवद् विच्छेदस्यापि । #इतीतिक्र । प्रपाञ्चत पर
वेश्र परमाथंसलारावेवरणे चास्माभिरिति पाठः । ननु कथमरकस्य युग. `
पत्तथात्वमतस्तच्राह भच्युतस्वेत्यादिपरायुकतदारेव्यास्यानस्यहेकारा"
६० 2० भर
४८९ डीकाद्योपेतायां ठबुमञ्जूषायाभ्रू--
त्वात्स्वाप्नस्य भिथ्यात्वं तथा तुरीयद्ायामननुच्रन्त.
स्थ प्रपखस्य भिथ्यात्वं संविदश्च सत्यत्वम् उपावि-
वेिद्टयेन तदेव व्यवहारास्पदम् । निरुपाधिकं तु सर्व.
स्यवहाराचिषयः हति हेलाराजः ।
ञाक्रतिस्तु यच्च सम्मवति तन्नेव । गौतमीये “जात्या-
कतिव्यनकतयः पदाथ, 'इ लि शश व्थक्तिपदेनय सख्यादिः
( कु्चेकार्टका )
#अनक् पद् थरूपत्वमेवेति # । अविदयाच्ना्तिमेदातत 1 #तथात्वम# । अ-
नेकरूपत्वम् । जाग्रदादि भिन्नत्वं तुरीयत्वम् । #तदेव # । ब्रह्मेव । #स
वेऽ्यवद्ाराविषय इति # । “यद्वाचा ऽनभ्युदितम्” हइत्यादिश्चुतिभिष्यै.
वहारा विषयत्वस्ेवोपपादनात् । नन्वेव “तं त्वेबमोपनिषदं पुरुषं पृ-
च्छामि” हतिश्ुतिविरघः । सद्यम् । “यतो वाचो निवतेन्ते, अप्राप्य
मनसा सश" इतिश्चुत्या वाइ नसातीतत्वमेव तस्य । ओपनिषदत्वं तु
उपनिषज्न्यान्तःकरणन्रच्या स्वात्मानमप्याविषयीक्र्वन्त्या प्रतिबन्धक
श्लाननिचत्ता स स्फुरतीत्यथे। नतु घट दौनामाकारविराषस्य सर्वच्र उय-
क्रिषु नियतत्वामातव्रात्कथमाक्ृतवाच्यत्वं गोतमेनोक्तमत भाद् भङ्र
तिसित्विति%# । यच्राकृतिरेवं नियमतः पदेन प्रत्याय्यते तत्रवाङृतिर्गोतः
मसते वाच्यत्वेन विवक्षितेल्य्थेः । ननु घटत्वादौ जातिरपि व्याक्तरवे.
त्यतो ्यक्तिपदेन गताथतां निराकरोति #्याक्तेपदेनचेति# । #सख.
ख्थादौीति# । सख्याकारकवि्िष्ेत्यर्थंः । कुत्र आकृतिभमाच्रप्रतीतिस्त.
(कलारीका )
जम् । यथेत्यादि # । #त थात्वम्# । विरुद्ध निकपद।थरूपत्वम् । #सं-
विदश्च । ब्रह्मण । #उपाधीत्यभ्रिमान्वयिक्र । तदेव बह्येव । मायाया
अपि दुग्धस्य दधिभावेनेव न प्रपञ्चङूपः परिणामः किन्तु स्वणेस्य
कुण्डररूपेणेव । पवंविधपरिणामो विवत्तेपदेनाच्यते । अतपच भस्य
पुनरविद्यारुपेण खबावस्थानम् । यदि दधिवत्पारणमेष्ठत्तदा तस्य पु
नदुग्धरूपत्ववस्पपञ्चस्य मायारूपेणाचस्थानं भज्येत । तस्या यत् स-
स्कार सरूपेणाधस्थानं तदेव ब्रह्मणि सवेरूयत्वेन उववह्ियते इति बोध्य.
म् । गोतमीये आतः पद् थत्व सम्भवासिध्राय न तु सार्वन्निकमिव्याह
करका ऽक तिरश्त्विति# । विश्येषं वक्तुं प्रागुक्तमपि पोनखकत्यपरिदारमनु
वद्छते #गाोततमीये दति %# । जातिव्यक्त्योरपि तरवमत्सर्भिके नतु घा
समश्च स्फाटभेदनिरूपणम् । 2८३
लिटा व्यक्तिः। "पिष्टकमय्यो गावः" इत्यादावाक्रतिरेव |
वस्तुतस्लच्रःपि जातिः । प्राण्याथितत्वेनानिच्यक्ता तुं
पुण्यपाषसावनम् । नदुक् हररेणा-
चिच्चादिष्वप्यभिच्यक्तिजात्तीनां कंथ्िदिष्यते ।
ण्याश्चनास्तु लाः प्रातो निचितं पुण्यपापयाः ॥ इति ।
कि
चिच्रादील्यादिना प्रतिमाः । प्राण्याश्चता इनि
पाणिपदं कुतदेवताऽऽवाहनप्रदिमोपलक्षणम् । विसजने
तुते तान पुण्पापसाघनयब् |
( कुज्ञकाटीका )
जाह पिष्ठकमय्थदति% । स्वमतमाह श्व्वस्तुतन इतिक । अचतनजा-
तीनामपि सवगतत्वञुपपादयति #चित्रादिष्विति# । अष्धेर्लिखिते-
ऽपि ब्राह्मणि साररयात्तदाकाराचुकारप्रत्ययोदयाततत्रापि जातिप्रका-
शः । चिच्नस्योपधघति त्वधमां न अवति । एवं चिच्रस्थव्राह्यणप्रूजायां
धर्मोऽपि न भवति । केश्चिदिव्यर्चिबाजं तु सुख्यसाददयात्ततप्रातिक्
निषु तत्पत्ययो भवति, न तु तद्धशात्तत्र जातिसमवाय इति । #छतदे-
वतेति %। तत्न हि प्रतिष्ठाविधिना देवतानां प्रतिमायामहङ्ासे भ-
वति । चण्डारादिस्पश्च च तदमिमानामाचः | ननु प्रतिमायां देवला-
बुद्धरध्यासे घ्ान्त्यापात्तिः। सत्यम् । अन्योन्यस्पिक्लन्योन्यवुद्धिरभ्या-
खः । प्रतिमायामेष हि देवता ष्ठिने देवतायां प्रतिमाडच्ठिः । #यवा-
हनम्# । अभिव्यक्त्यनु सन्धानम् । कविसजेनम् # । निजस्पेणावस्था.
( कलाटीका )
वंजिकामिव्याह # पिष्टक ति # । पवेनाभयव्यवच्छदः #जातिः%#। सापि ।
तेनाकतिसमुच्चयः । पूर्चवेन तु घ्यक्तिमाजव्यवच्छद इति भावः ! नन्वेवं
तन्नाशाय प्रायश्िन्ताद्यापत्तिरत आह् क्रप्राणीतिक्षः। तदान्नितत्वेनाश्च-
योत्पत्यनन्तरं तज्नावयवक्रस्थानाभिव्यङ्गथा सती स्वरूपस्ततीत्यथैः ।
नतु श्ानमेव तस्स।धनम् , अज्ञाने ऽपि प्रायध्ित्ताद्यपदेश्ात् । #+अपि
ना*# प्राणेसमुच्चयः । #कोश्चित# । तच्वक्ञेः । उत्तरा धेवेयथ्यं परिह-
गन् दाखाषेरोधमाह #प्राण्यान्नितेतिक# । पतिमादीत्य्थः । तेन खि.
जसग्रहः । प्राणेषु तु तथा स्पष्मेवेति न तत्रास्योपयोग इति (९)ना-
पिख्कः। विशेषणमाह कवि खज्ञने इति # । नन्वेवमपि द्ादघ्रामा.
( १ ) मपिनोक्त इति योजना ।
+, दीकाद्रयोपेतायां छधुमन्जूषायाम् -
ब्राह्यमणत्वादयो मावः सवन्चैद च त स्थिताः)
अनिव्यक्ताः स्वकायाणां साधकानि चस्मनिः)इति च
यचैवोपदेक्ादेनामिव्यकलार्तयैव स्वकायसाध-
काः । प्रतिनियतव्यञ्जव्यङ्धत्वादिलि भावः । ददर्श
च माष्ये ध्वानित सखक्ेमेतत् । स्वगापूकदवताशद्धादै
( कृञ्चिकार्टीका )
नचिन्तनम् । पूव व्यक्तिलर्वगनस्वं खामान्यानामुक्तम् , इदानीं स्वेगत-
त्वन ये ऽप्याह #व्रह्यणत्वादय दति# । भवन्ति स्वेन्नति भाडा बाह्य
णत्वादयः ।` ते प्राणिषु श्चत्रियादि ष्वधद्थिलत्वान्न्रगताः । तथापि
“बराह्मणम कमतः' इत्यादौ नाञ्यवस्थाप्रसङ्गः । यत्रैव हि उपदशषदिः
नाऽमिष्यक्िपभरासाद्यःन्ति तन्नेव स्वकाय साधयन्तानि पारस्पयैण स्म-
येते । पव च घटत्वादहिज्ातयः प्रख्ये पएरमाण्वादिष्ठर्वास्थताः । स्रु
तिरित्यनेन जातिवादेवाज्ञप्यायनमते स्मरणं सुचितम् । प्रतिनियत.
ति # । तच्च ब्राह्ममन्वं वि्ुद्धमःत।पितृयानेजत्व व्य ङ्खम् । नयु गवा
दिश्चभ्वोख्चारणे आकःरविदेषस्याऽपि प्रतीतरस्त्वाकृतर पि शब्दायेत्व-
मत आह कैस्वगोपृवंति% । यदि हि-आङलिरपि शब्डाथः स्यात् वदा
स्वयाीदिशब्दे ऽपि वल्प्रतीत्यापात्तिः । तस्मान्निष्छृषोऽथमान्न प्व श
( कलार्टका)
शसग्रहस्तत्रावाहनाद्यभावात् । तच्च तु तत्रापि श्ासख्रसलमततमत आ
हयेन्तरम् श्र्राह्यणत्वेति# । चा (र्थो ये इत्यादिः । #मावाः# । जात.
यः । #(र्)चः# । स्थितिसमुचख्खय । %स्श्ुति;*। स्मरणम्। (२) ः# ।
पुवदरिसमुच्चये । अभीत्यस्य साकाषङ्कत्वादाह *यननैवोपदेशेति% ।
(४)अयञ् शादख्ीपः। आदिना स्वप्ने फलखाभादिः | प्रति नियतेति!
विशेषत्यथः । #सर्वयतदिति#। सर्वत्र जातिस्स्वम्; तदत्ति तस्यापव
तत्ला धनत्वं चर्यः । तत्रहि (आक्ृत्यभिचानादेकविभक्तौ वाजप्यायन
इत्यादिना तत्सत्व तदेकत्वं तस्या वाच्यत्वञ्ारीकृत्य नाना्ष्वयि त.
था स्वीङ्त्य सरूपखुन्न प्रत्याख्यातम् । सवत तदसरत्वादौ तु तदन्त.
दावदयकत्वेन तदसङ्कतिः स्पष्ठेव । आछ्ृतिर्त्विव्युक्त फलमाह *#स्व-
गेति । शाब्दाथेमूताया आहृतरवयवसंस्थानरूपत्वस्योक्तमाष्योक्त.
(९) यतदोर्मित्यमाकङ्कतेनपष्िताबुकतयेरित्यस्याटुकरसभराहकोकमुचयायेन चेनितयर्पः ।
( २» सराधकाइतिचेत्यघत्यः । ( ₹ ) इलेकेबाद्य इतिचेत्यत्त्यः ।
( ४ ) पदेश्च इत्यर्थः ।
सपरपञ्च स्फाटमेदनिरूपणम् । ८९
>, ट & ॐ = ०
नाकुातकच्चा । दरानास्याससहक्रणव तद् बाधात्
च, (ध कर ~ ९ ^
नव्थनेयायिकग्रन्थे पक्कतिप्रत्ययःयविचारस्तु उ्याकरण-
वासनावासितान्लःकरणतया तच्रव वास्धंटत्दथमेणति
साध्यत | ू
अनन्ता वणा उत्वादविन्शलक्ःपरनस्लत्खसूहश्य पद्
वोधकाभिनि पक्षेतु वदानामायचन्त्छाच्छक्तग्रहाखम्भवे-
नानुगनाकारप्रतीत्या सिद्धायास्तसत्पदगतचट पदत्वा-
९ = ^ ह
1दजातवचकत्वब् । अथगतजानः दाक"ण्ट्वस्त् । थथा
च्भणत्वादिजाचिश्चरमक्रियाप्रत्सक्षच्थङ्या एवमेषापि
९ ~ खः, ज ति ब्
च्रलसणवट्यव्लन् न ङ्खया । सखङ्खुदायव बाद भनणत्दयदवदषाप
( इूःञजकाटीका }
व्दाथेः | ननु कथमःारविक्ञेषस्य प्र्ततिस्तजाह श्दशानःमभ्याखति% ।
खास्ना्िमत्स्वेव गोशब्दपयोग पद्यत वहशंनाभ्यासाद्ाकार्विशोष.
प्रत्ययो नान्तरीयक न शाब्द इत्यर्थः |
जातिस्फों व्युत्पादयति #अनन्त इति # । पतन्मते घणांनामानित्य.
त्वाच्तद्गत्ता जातिरेव नित्येति सेव स्काटशराब्दे नोच्यते । तदाश्रया दवं
तु ध्वनय उच्यन्ते । चरमक्रिघति# । विशि्रप्रयत्नज्ञनितेन विक्षेप-
विशषणाभिष्यक्ता अभ्णत्वादिजातिः भत्यकसमःक्ाऽपिन गह्यते च.
मणानामन्व्वन्रुत्तोतु युद्यत्ते इत्यथः । पषा । पदज्ञातिः । कबोद्धे इ.
( कला्टीका )
त्वादिति भावः | एवञ्च तथा सरत्रयता गोतमेन पदलक्षणादिकरणा-
न्न्यायमते पदस्फोर एव । तद् ध्वनयक्नाह #नव्येति# । अन्ापि वा.
कयस्फोरस्यैव तस्वादाह क्रमेणेति # ।
पवे वाक्यव्याक्तेस्फारं लिद्धान्तभूतमुक्त्वा प्राचोक्त जातिस्फोट
तात्सिद्धान्तभूतम्रकदेश्चिमतेनाह # अनन्ता इति । सिद्धान्तरीस्याऽऽह
#अनुगतेति# । शद् घरपद्मित्यादीत्यथः। अस्तस्मवनिरासायाह क्य.
येति । ननु तद्यञ्जकत्कस्य परतिवणं सरवे प्राचोक्तवणंस्फारपक्चोक्त-
दाोष।;, सरो रस इत्यादौ बोधाविशेषापच्तिश्चात आद श््यथाचेति% ।
कचरमवर्णीति%# । पृं पू्ेवर्णानुमवसरहकृतेत्यादिः । पवं च नोक्तदोषः ।
नन्वेवमपि प्रव्यक्त तत्छच्वे आद्यदोषाभाव एवात आह क क्रियेति # । नु
श्र तिकवणेस्तमुदायस्व योगपद्याक्लम्भवेनानारन्धे तु गोखन्दे गोश्चम्ध्-
८९ टीकादयोपेतायां कघुमजञ्जुषायाम् -
तादृशे बणसघ्ुदाये व्यासज्यघ्रन्तिः । तदुक्तम्--
अनेकन्यक्तयभिन्यङ्कथा जानिः स्फोट इति स्पृता । इति ।
यद्वा चाक्यताचच्छेद्के चाक्तरिव चाक्ततावच्छद्के-
ऽपि तस्थाः सर्वमिति तस्याः स्फाटत्वञ्यवहारः।
इलि जातिस्फोटनिष्कषेः ।
ज ज ज भ न) क कि भ भ आ भा ज जथ म व जम क णम
( कुञ्ञिकाटीका )
ति# । उ्यापाराणां समुदायासम्भवेन तत्समुहरूपक्रियाया अपि प्रत्य:
क्षासम्भवात बोद्धे समुदाये जाति््यैज्यते इत्यथः । चणानामा्युविना-
शित्वादाह कता इतिक । बोद्ध इत्यथैः । #व्यासञ्यवुत्तिरिति# ।
तेन नेकव्णेखचारणे ऽथाभिव्यक्तिः । अतप्वोक्तम्--अनेकत्यक्तीति# ।
अनेकवणध्यक्तीत्य्थः। तथा च सिन्नप्रयत्नादीरितध्वन्यमिव्यक्ता जा
तिस्फोरोऽय विष्ण पव । कयद्वनिक । यथा घटत्वादिकं वाच्यता
वख्डदक तथा घटपदत्वादिकं करू तावच्छदकमित्यर्थः।
#आत्ममेद इति # । अन्तःकरणावार्छन्न चेतन्यं जीवः । जीवा
कारा.ुहत्वप्रकारकाविद्याचरत्तिपरिणतो जीवोऽन्तःकरणनाभिव्यस्यते।
मायावाच्छन्न चतन्यं परमेश्वरः । अन्तःकरणमदाज्ीचानां मेदः।
तदुक्तम्
तस्थैकमपि चेतन्यं बहुधा प्रविमल्यते।
(१)बधाऽग्न्युत्था चिस्फुदिङ्का वारेरारोरिबोदकम्॥
कञो पाथिक इति # । नयु चिन्मा्नस्याक्ञानं न स्वाभाविकं किन्त्व.
( कलाटीका )
व्व कथ मधेदिति तत्र जातिदुरुपपदेवात आह शवोद्धे इति # । उभयत्र
हरिलस्मतिमाह #तदुक्तामातन। अनेकामिवणेव्य्तिभिरमिन्यङ्गधा जा.
तिः स्फोटा वाचिक।ऽमिमतेत्यथेः । स्फोटपद्स्ब च स्पुःटत्यथांऽ-
स्परादिति उयुत्पर्या वाचक इत्यथः । पवश ज्ञाताया एव तस्या वाचः
कत्वामेति स्फोरस्य खदातनत्वात्सर्वंदाऽथाोपन्तिरिति निरस्तम् । ददं
चाकृत्यधिकरणत्यायेनाक्तम् । न्यायादिमतेनाप्याह् श््यद्धेतिश्र । #दइति-
जातापि # । इत्यव पाचोक्तजातिस्फोरनिष्कय इत्यर्थः ।
` वस्तुता ऽस्यायुक्तत्वारिखद्धान्तमतेनाह #परेस्विति# । ओपाधिक.
(९) “अङ्खारकितषुखतति"” इति पटन्तरम् । 7" इति पाठान्तरम्! == ` ˆ>
सप्रपञ्चं स्फोटमेदनिरूपणम् । ४८७
नस्यैकस्वेऽप्यस्त्येव, तच्रानगमाये जातिकल्पना च
द च्यत, तयैकस्यैव तत्तत्कारुतत्तदणानुरागशूपोपाधि-
मेदेनानन्त्यात्तत्पक्षे ऽपि अनुगतशाक्तिग्रहाय जातिरा-
वर््यकी । परं तेषां तत्तदुपाध्यव च्छिन्नः स्फोटो व्यक्ति
पद् माकन । तत्तदुपाध्युप्लक्षितञ जातिपदं माक । पूवे-
मते तु जातिः पदायान्तरम् ।
यत्तु सर्वत्र व्याक्केरमेत्था तन्तद्यक्त्युपाडितं ब्रह्मेव
जातिरिति ।
तन्न । आविद्याकानन्तव्यक्तिकल्पनापेक्चषथा जाश्या-
देरेव हेतुत्वकल्पने खाघवात् । अत एव “अभ्नेरभ्चित्वम-
पागाद्'” इत्यादिश्चतौ धमेस्यैव नारा उक्तः। अत एव
^"सिड चाब्दाथसम्बन्वे"' इति वात्तिके आविद्यकः पदाथा
( कच्चकाटीका )
पाचिकम् , तन्न स्वस्येवोपाधित्वे आत्माश्रय इति चेन्न । सेदस्य स्वमे-
द् कत्ववतस्वस्येवोपाचित्वात् । चतनस्येकत्वेऽपि अत्ममेदोऽर्त्येवत्य.
न्वयः । #अनुगमाथभेतिक्र । नियतच्ाब्दब्यवहाराथोमित्यथः।
इति भ्रीमदाचायेङृष्णमिज्रङृतायां कुःञ्जिकायां
वाच्यवाचकराक्तानां निणेयः ॥
7\/८ शकि
( कलाटीका )
इत्यस्य व्याख्या श्मायेति # । कत्र नानार्मस्ु । #पकस्यैवक्ष । वा-
कयस्फोरट स्येव । #तत्पश्चे ऽपि । भागुकलिद्ध्न्तपक्लऽपि, । अत्र ना-
धिक किञ्चित् कस्प्यमित्याह #परमिति# । केवरमित्यथः । ॐ#तेषा-
म्# । लिद्धान्तनाम् । पतनातिरिकतजातिकस्पने किं स्फोरकर्पनये.
त्यपास्तम् । तद् ध्वनयन्नाह शपृवेति# । आविद्यकघमेविशोष इत्वर्थः ।
सकखजाणाक्तिं खण्डयति च्यतस्वितिक# । आदिनोपाधिः । #तचकद्पने
दति # । आ1वेद्यकत्वकदट्पने इत्यर्थः । इदमेव पूवे क्िश्चेत्यादिनोक्तम्।
पवेनान्नयन्यवच्छेदः । स्त च नारायण इत्यपि प्रागुक्तम् । अन्श्चुतिक्षम-
तिमुक्त्वा माप्यस्तमतिमण्याह #मत एवच्ेतिकने । बात्तके तदन्या.
८८ ठकाद्रयोपेतार्या छघुप्ञ्जूषायाम्-
जातिर्यावद्यवहारं नित्या प्रवाहनित्था बाति देषेवाकूते.
निंत्यत्वसुक्तम् । तचोपपादिलतभित्याहुः |
इति बाच्यवाचककचाक्तीनां निणयः।
वाक्यसमयग्राहिका चाकाङ्ल्ता | सा चेकषपदाथनज्ञान
तदथोन्वययोग्यस्याथस्य शज्ज्ञान तलददिषयेच्छा "अस्या.
स्वययथः कः" इत्यवंरूपा पुरुषनिषटेैव । तथापि तस्था
ञाकाह्लाविषयेऽयं आरोपः । एतदेवामिधानाप्थवसा-
( कुच्ञिकाटीका )
कखाचेकेति # । यथा घरटाादपद्ा्थन्ञानानन्तरं तदन्वयिन अनय.
नादेर्जिक्ञासा भवति । यद्यपि "रमन इतिषाक्ये दयोरपि पदाथ.
योरवगनत्त्रान्नास्ति जिज्ञासा, तथापि एकप्दाथेज्ञानमान्न त्यथ
#तद्धिषयच्छति । श्ानविषयिणी इच्छत्यथेः । कपुरुषनिद्ठैवति # ।
इच्छाष्पायास्तस्यास्तन्नवाचित्यात् । $थ आरोप इाति# । विषयवता-
सम्वन्देनाच्छाङ्काया अथं ऽपि खस्वात् । #पतदेवतिश्# ) अआभेघानस्य
बो धकत्वस्यापयवसानमित्यथेः । नन्दाकाष्कायाः शान्दबाधहेतुत्वात्प-
( कलाटीका )
खथानावक्तरे, दविकीयमाविद्यकावयवसस्थानविषयं न जतिश्ेषयमिति
धवनयन्नाह #आारृतपितिक# । भाष्ये इति भावः । कतच्चोपेति# । सः
लुपदमेवेवि भावः।
इतिवाच्यादिनिणयव्याख्यानम् ।
ग्ध
अथ तद्धेतुत्वादाकाङ्कादिनिरूपणमित्याह वाक्येति । देश्वरे-
त्यथः । नन्वाकाष्का सामान्यत इच्छा कोशादिपसिद्धेति कथं तस्या
स्तदुभ्राहकत्वमतः प्रकृतापयाोगिविश्चषरूपां तामाह #सायेति# । ज्ञाने
सति यज्वानं भवति तद्विषयच्छेति । क्ञानदिषयविषयेच्छेत्यभै; । तदे
वाह # अस्येति । यमपि न परङृतापयोरिनी इत्याह क्रपुरुषत्ति# ।
यद्यत्रत्यादिः । बिषयतासम्बन्धस्य विशिष्रबुद्यनियामकत्वस्योपक्रते
- पवोक्तत्वादाह #जारोप इति # । कएत्देवेति# । आरोपितार्थनिष्ठा-
काङ्खङूपमवत्वचः .। अभधानपयवसानमाक्नाङ्कति इद्धोक्तर्ति माः
सप्रपञ्चं स्फोटमेदनिरूपभपर् । ४८९,
नमिध्युच्यते। (अयमर्योऽ्थान्तर खाकर" इति व्यइदा-
रात् । पदेतु नारोपः, मानामावात् । अथद्रोधोत्तरमेव
लिज्ञासोदयाच । पदं साकाह्म्हाति तु साकूहुः(थवो-
धृक्रापभट्यथक्म् |
तदुक्तं समथसुन्रे भाष्ये 'परस्परन्यपेलां सामथ्यं
मके । का पुनः रब्द्योव्यंपेत्ता । न व्रूमः हाब्दृयोरिति।
क लहु { अथयाोः । इह राजा पुरुषमपच्ते भमा
यामिति, पुरूषोराजानमपेश्चने अहइमस्येष्ते' इदि ।
हंटश्ाजिक्ञासोत्थापकं चेकपदार्थेऽपरपदाथेऽ्यतिरेकप-
( कुञ्चकाटीका )
दनिष्ठत्वमेव युक्तमत आह #पकपद्ाधं दाति# । भवति चानयपदप्था.
भावे धटपदार्थे ऽन्वयबोाधाजनक्रत्वम् । पद्ार्थोपास्थित्यनन्तरमेवान्वय-
बे धात्पतत्तरथस्येव जनकर्त्वामित्ति भावः| #अपरपन्ा्थव्यतिरेकः# ।
( कलाटाकि )
करर =
वः । बोधा रत्तारेति तदथः । उक्तहेतारवारोपे बीजत्वमाह् #अवयम्थ-
इति # । पवव्यबच्छदयं ध्वनयन्नाह शपदेत्वितिक्ष । #मनेतिक । तथा
ठय वहार(भावादित्यथः । अथेविषयकत्वमव तस्यां न पदविषयकलत्वमि
ति अन्यसम्बन्यादपि नारोप इत्याह #+अर्थंति%# । नन्विदं पदमितरप
दसाकाङ्कमिति व्यवहारो बीजमस्त्येव तत्रापात्यत आदह #पदमिति #।
'प्रावद् पिण्डाम् इत न्यायनाह् #साक) ज्यति अन्यथा भाभ्याषे
धोऽपाति सूचयन्नाह #तदुक्तामेतिक । पचनं यत्पदस्य यत्पद्ष्यति
रेकथयुक्तान्वयवोधाजनकत्व तत्पदे तत्पदवस्वमाका्ा; तञ्ज्ानं तन्न
तद्रपां बणेयन्तो ऽन्ये सवंऽपि परास्ताः । तदेतद् ध्वनयन्ननयाऽपि कथं
प्ररुताक्तिद्धिरिति शङ्कानेरासायाह कैदेडश्चह्ि# । अस्या उपयोगमाह
९ रखु० मे०
९० दीकाद्रयोपेतायां रषुपन्जूबाशाय्-
यु क्तस्यान्वयबोधाजनकत्वस्य ज्ञानामेति तद्िषये तादः
हान्व यवो घाजनक्रस्वे ऽपि 'आकाङ्ा'हति व्यवहारः ।
एतञ्ज्ञानस्थ बोधष्टूतुत्यादेकडारमन्दयवाध जतं तद
जनक्त्वज्ञानायावान्न पृनरन्वथवाधः; | कार्यस्हवात
स्देनैव तस्थ हेतुत्वान्न सवैर बोघद्वयम् । अन्यथा प्रथ-
(कुञ्जिकाटीका)
[न
अपरपद्।धज्ञानाभावः। तेन घरस्य सन्ता नास्तीत्यत्र नान्यासिः,मौ
निदकोके ऽव्याप्तिवारणाय पद्चानस्य हतुत्वाचहयक्रतया पदार्थनिचच-
वाका्कति तात्पयम् । # तद्विषये # । थोधाजनकत्वनज्ञानविषये । नन्वा.
काक्कायोग्यतयोः को मेद इति चद् । इत्थम् । योग्यता यावद्वस्तुस्थ।
नी जति ऽपि बोधऽस्त्येव, आक्षा तु नास्तीति तयार्भदः । नन्वन्व-
यबोघे जाते पुनरण्यन्वयबोधापच्तिरत आद-#तदजनकत्वेति%# । अतं
पवाजनितान्वयबोधजनकत्वमाकाष्कुति परे । नन्वाकाद्ानिश्चयस्य
निश्चयत्वघरिततया लाघवादनाकाङ्कुाज्ञानाभावस्यैव हेतुत्वमरित्वति
चेन्न । तच्नाप्रामाण्यनिणशयस्योत्तेजकत्वे गोरवात् । आक्राक्कानिश्चयस्य
हेतुत्वे तु अप्रामाण्यज्ञानस्येवात्तजकत्वमिति काघकवम् । #कये्तदे ति +।
( कलाटीका )
कपतदिति% । तदपाकाष्घुज्ञ नस्येत्यथः । पवं खति भाप्षदोष परिहरति
#कायेति# । कतस्य । एतज्ज्चानस्य । पवन पृेवक्तित्वव्यवच्छेदः ।
सस्कारे कलतमिति मावः । कञन्यथा# । तेनेव तस्वानङ्गाकारे पूवव.
सप्रपञ्चं स्फटमेद निरूपणम् ¦ ४९१
ऋ, क्षी क ७५
मनोधदेतोस्नज्ज्ञानस्य दवितीयबोघात्पूरेभपि सत्वेन
तद् दुरं स्थात्
अन्दथबाोधच्चं तद्ाकङ्कितककलक्ियाश्टारकादि-
विषयो विदल्ितः।
एतेन तस्य हेतुत्वे खण्डवाक्याधयोधो त्तरं महावा
क्याथवोधो न स्वादित्पपास्तम्
खण्डवाधस्य क्रियाततद्धिरोषणकारकतददिकश्षणीत.
दन्यतरमान्रविषथकत्वात्। अत एव "खुरतक्रीडा पिच्छ
( कुोञ्जकाटीका )
बोश्वात्पूचं बोधाजनकलत्वक्ञाने सत्यपि बोधे सति बोधाज्ञनकत्वज्ञाना-
भावान्न पुनवोध इत्यथः । #तज्क्ानस्य# | वोधाजनकतवन्ञानस्थ।
# दवितीय वोाधादिति# | प्रथमबाधकाटे आपादनीयादित्यादिः। #तत्#।
बाघद्धयम् । ननु अवान्तरवाक्याथवोधानन्तरं भहावाक्याथवोधाना-
पत्तिरत आह #सखकलक्रियेति# । अत पव तात्पयेविषयान्ववबोधा-
जनकत्वमाक्राष्कुति परे । कैक्रियाक्रारकेति#। कचिक्रियातद्धिन्ञेषण,
( कलार्टीक )
सिन्धमान्नेण तदङ्गाकारे । ¢तदू# । दोघद्धयम्, सावत्रिकम् । कोषान्त.
साभावायाह #अन्वयेतिश# । किंतद्विवक्चाफं तदाह एतेनेति ।
अस्याथमाह शखण्डति% । खण्डवाकयार्थेत्यर्थः । क्र मान्न# । केवद्ये |
कअतप्व# । खण्डवाक्याथबोधघोन्तरमिषटमदहदाषाक्याथवबोघ दोषाभा-
,द्रस्येष्ठस्यनेद शान्वयवो धस्याभिप्रेतत्वादेवेत्यर्थः । अन्यथा सवत्र तथा
सच्वेन तदसङ्गतिः स्पैव। भखुरतेतिक# । क्रेङ्कार स्मरकामुकस्ये-
४९२ दीकाद्रयापेतायां छघुपञ्नूषायाम्-
लां रवः" “कङणक्राणः प्रेम तनोतु वो नववधालास्था-
य वेणस्वनः इत्यादौ समाप्रपुनरात्तस्थय दोषतोक्ता-
ऽऽलङ्ारिकैः । क्रिधाकारकमावेनान्वथवोधकसकलप-
दोक्त्थनन्तरं तद्धटकयत्किश्िदन्वयिविदाषणोपादान
हि खमाप्तपुनरात्तस्वम् ।
( कुन्ञिकाटीका)
योः कविच्कारकतद्विकशेषणयोः भरथममन्वय इव्यथः | श्रस्ुरतक्रीड-
ति । तन्व्याः कद्कणक्राणः वः प्रेम तनोतु1 स कीदशः सुरतक्ीडा-
1: पिक्यः कोकिलाः तासां शाब्दः । पुनः कीशः, नववयोचुत्या-
०
# श्नि
वणुस्वनः । अचर वाक्याथे समान्न वेणुस्वन हति विशप्रणोापादाना-
त्खमान्रपुन रात्ततवम् । #तद्घरकेतिक्क । वद्घरको यः कश्ित्तदन्वयि,
नो विशशिषणस्पेत्यर्थः।
( कलाटीका )
व्यादिः । #कङ्कणेति # । “कङ्को रतिमञ्जतमघुलिहां कीखाचकोरीः
ध्वनिः । तन्व्याः कञ्चुक्िकाऽपसारणसभुजाक्षिपस्ललादिव्यादिः । #अ
दिना श्रागप्रात्तिन्यादि । अन्न'तनोतुव शति समाप्तमेद वाक्ये नचचय
इत्यादिविशोषणान्वथायोपान्तम् । अतपवेव्यस्याथ सूचयन् फलित
माह क्रियेति । वाक्यस्य पुनख्पादान स्वघरकद्वारेत्याह #तद्धघर-
काते । विरोष्यभुतक्राणत्यथः ! द्रादच्दस्तु 'खनाक्त जानतविवक्षिता
न्वयबाधक वाक्य सद्ययत् पुनरूपात्तं तदुघरकान्वयिशम्दोपादानेन ~
दुश्रटकद्वारा पुनरनुखन्धानविषयः इति ।
हरिदास-सस्छत-सीरिज् ।
९ पारिनीयरिश्चादिसंग्रहः । अथात् पाणिनीयशित्ता
भाष्यसदिता, शअषाध्यायौस्चपाठः, गणपाटः,
वात्तिकपाडढः, धातुपाठः, परिभाषापाठः, लिङ्खा-
शासन उणदिसूत्रपाठः, फिरसूचपाटः
नवादहिकमाष्यवात्िकपाठटश्चेतदशपाटसंग्रहात्म-
कोऽयं न्थः मस्यम्-०-८-°
२ लघुसि्दान्तकोभ्युदी । विषभस्थल रिप्णी सहिता
(श्पित्ता-सूजपाठ-धातुपाठ-गणपार-वात्तिकपाठ-
परिभाषापारु सहिता ) ग्ज्ञ कागज मूल्यम् ०-१२-०
् भोखा रर कागज ,, ०-१०-०
॥ पतला रफ कोगज्ञ ,, ०-<-
३ शाब्दरूपावलिः । ( शतशब्दा ) श्थात् १०० संख्य -
शब्दानां-रूपाखि
११ © -- -- ©
& सारस्वतम् । सरीप्पस् पूर्वाद्धंम् । २, 958
५ पूवं पत्तावखी । सपरिष्ड्ता । ५ ०2
& वेदान्तपरिभाषा । धमराजाधष्वयीन्द्रकता । शिवदत्त-
परिडतकतार्थंदीपिकारीका सहिता । वेदान्ताचायं
मड अ्यम्बकरामशाखिङ्ूत विषमस्थखाववोधिन्या
बृहद्धी पण्या समेता । सस्यम् १-४७-०
७ श्चतबोधः । महाकवि श्रीकालिदासविरचितः ।
पं० श्री कनकलाल शम्मखा ( मेथिल्टेन) विसर्चितया
परिच्तोपयोगिन्या विमलाख्यया संस्कत सखीकया
भाषारीकया च समलंकूतः मूल्यम् ०-३2-०
< पुष्टिमार्गीयस्तेाज्रत्नाकरः । पुखयोत्तमनामसहसख-
घोडसम्रन्थ सर्वेत्तिमस्ताजप्रभ्ति (८५) स्तेच्रन्थ-
स्परूह्एत्मकः। मूल्यम् ०-१२-०
& कपुंरस्तचः । ध्रीमहाकारप्णीतः । परिडतराजरङ्ग-
नाथ विद्धद्धिरचित दीपिकाख्यरीक्छया, तथा साहि-
त्याचायं परिडत नारायखशाखि खिस्ते-ङत-परि-
मर नामकया रीकया च समन्वितः । मूल्यम् ०-६-०
परकादक-
जयक्रष्णदास-रशरदासग्पः-
चौखम्बा संस्कत सीरिज्ञ-आफिस, विद्याविखास देस,
गोपाकमन्दिर के उत्तर फाटक्र, बनारस सिटी ।
कारमीसस्कतसीरीत्-ग्रन्थमाला ।
इय कारौ-सस्कृतम्मन्थमाखा विभागक्ः ्रकारिता भवति । एतस्यां प्राचीनाः नवीना
दुलंभाः ुलभाश्च अल्युपयुक्ताः संस्कृतग्रन्थाः काशिकराजकीयसंस्छृतपाटसा्टीयैः
पण्डितेरन्यैरपि विद्वद्भिः संशोधिताः कमेण संमुद्रिता भवन्ति । भ्यां
प्रकाइ्यमाणानां भ्रन्थानां मूल्य सुचीपनने प्रकाशितं वतेते
=< -
१ नरुपाकः नरुविरखितः । स्षपृणः ( पाकशासख्रम् १) ० १--८
२ सक्षेपशरासीरकम् । रामतीथंस्वाभिकृतान्वयाथवबोधिनीरीका-
सहितम् । ( वेदान्तं १) ० ८-०
३ वेरोषिकदशेनम् । १० श्रीदुण्डिराजराखिङतविवरणोपेताभ्यां
प्रशस्तपादभाष्योपस्काराभ्यां समन्वितम् (वैदेषिक९)२०२-°
४ भीसुक्तम् । विद्यारण्यपृथ्वीधरश्रीकण्डाचायंङ््तभाष्यत्रयेण
टिप्पण्या च समलद्धःतम् । ( वैदिक १) ° ०--ई
५ खधुश्लब्देन्दुदोखरः (भरवी ) चन्द्रकरूटीकासहितः-प्रथम
भाग अव्ययामावान्तः। ( व्याकरण १) ₹० ५-9
«५ टखघुराब्देन्दुदरोखरः ( भरवो ) चन्द्रकखाटाकासाहेतः तत्पुरुषादिः-
समापिपयन्तः । द्वितीय भाग ( व्याकरण १) र° <-९
६ कारेकावदी मुक्ता० दिन ° राम० रचाब्दखण्डसदहिता तथा शशगुण
निरूपणदिनकरय” महामहोपाध्याय प० श्रीटक्ष्मपाराच्ि
कृ तव्याख्यासा्दता । ( न्याय १) ० ६--°
७ पञ्चीकरणम् । वातिकाभरणाठकङ्कुतवार्तिक टीकया-तत्वचनि
कासमवेत{विवरणेन च समान्वतम्। ( वेदान्तं २)र० ०-<
८ अटङ्कारप्दोपः। ्रावदवे्चरपाण्डयानामतः । (काव्य १) ₹० 5--८
९ अनङ्करङ्ः। महाक विकल्याणमहवेरचितः ¦ (कामश्ास्च १) रु° ०- १२
१० जातकपारिजातः | श्रीवैद्यनाथरामेणा विरचितः! (ज्या० १) ० २-०
१९ पारस्करग्रह्यसूत्रम् । कात्यायनसूजीयश्चाद्ध-शौच-स्ान-भोजन-
करपसहितम्। ( कमकाण्डम् १) २० ऽ--<
१२ पुरुषसूक्तम् । सायणसमाष्य-महीधरमाष्य-मगलरभाष्य~नि-
म्बाकमतभाष्यचतुष्टयसहितम्। ( वेदिक २) ₹०° १--४
१३ श्रीमत्सनरसुजातीयम्-ीमच्छङ्करमगवत्पादविरचितभाष्येण
नीरुकष्डोव्यासख्यया च सचखितम | ( पेदान्त ३) ० १--9
१४ ङमारसभव महाकाव्यम्। महाकवि भ्रीकाडदासख वि०। सञ्जीवनी
रिद्यहितैषिणी-सीकाद्धयापेतम् सम्पूर्णम् । (काव्यं २) ढ० १--८
१५ श्युतबोधदछन्दोग्रन्थः । आनन्दवषद्धेनी तात्पयप्रकाद्चास्यसस्छृत-
भाषाटरोकासहितः)। ( उदः १) ० ०~-द
१६ कारिकावखी । सुक्तावङली -न्यायचन्द्रिकारीकाद्वयसहिता सि.
प्पणा। ( न्याय २) २० १-०
का शीसस्छतसीरीज्ञ । ।
१७ पारस्करगृद्यसुघ्रम्। काण्डद्वये हरिहर-गदाधर० तृतीयकाण्डेह
रिहर-ज्यराप्र-प्रणीतभाष्येण सग्खड्तम् । हरिदरभाभ्यस
हितस्नाननिकण्डिकासु्र--गदाधरभाष्यसहितश्नाद्धनवक
र्डिकासुक्रैः यमख्जननरान्ति-पृष्ठोदिवि-शीच-भोजन -
कामदेवङतभाष्यसलहितोन्समेपरिशाण्सूजेः परिष्डृतं -रिप्प-
ण्याददिभिः सहित च। | कमेकाण्डं २ ) ₹० ३--०
१८ संक्षपरारारकम् । म धृसूदनीदीकासहितम् स एण (वेदान्त) ₹० <-- °
१९ ठघुजुटिका-श्रथोत् अभिनवा परिभाषेन्दुरोखरपरिष्ृतिनि-
मतिः ( व्याकरण २) २० ०~-८
२० कातीवेष्ेदीपक्ः । ( दरोपौणमासपद्धतिः ) महामहोपाध्याय
प० श्रीनित्यानन्द पन्तपवेतीयाविरचितः। (कमकाण्डं) र० १--°
२९ संप्तपाटि भीशिवमाहैम्नस्तोत्रम् । श्रीगन्धवेराज पुष्पदन्ताचाय.
विरचितम् । हरिहरपक्षीय-मधुसूदनारीकया ( संस्कृतरी-
का-सस्कृतपद्याचुवाद-भाषारीका-भाषापद्याचुवाद-भाषा
बिम्ब ) पञ्चमुखीनाम्न्या रीकया-शक्तिमदिश्नस्तोन्नण च
समन्वितम् । ( स्ताचनवि० १) ० १--०
(ज £ € ® क्रि [4 [ ९ [ कष [>
२२ बोद्धा ऽऽचायेश्रीघमेकातिप्रणीतः सरदीकन्यायविन्दुः। भाषारीका-
सहितः ( बोद्धन्याय वि० १) ₹० १--८
२३ सपरिष्ृत-द्पणसहितवेयाकरणमूषणसारः 1 (व्याकरणं २)९०४-- ०
२४ न्यायवात्तिकतात्पय्ये रीका । श्री वाचस्पतिमिश्चविराचता । सम्पण
( स्यायविभाग ३) ₹० ६--9
२५ मीमांसान्यायप्रकाशः। (आपदेवीयः) भ्रीचिन्नस्वामिशराख्िशृतया
सारविवेचिन्या व्याख्यया सहितः । ( मीमांसा १) ० २-9
२६ परोसोहित्यकमैसारः । (रिप्पणीसमलंक्ृतः) प्रथमो मागः श्रीस्मा-
कान्तशमंणा समगृरहीतः ( कमेकाण्डवि० ३ ) ₹० ०४
२७ लधुशब्देन्दुरोखरः। म० म० श्रीनगेशमड्कविरचितः अव्ययी
मावन्तो भागः, मऽम० पण्डित ्रौीनित्यानन्दपन्त-पवेतीय-
तशरखरदापकाख्यन !रेप्पणेन समुज्ज्वालतः। (०४) ९० ४- ८
२८ रधुवंगमहाकाग्यम्। श्रीकालिदास विरचितम् पञ्चसगांत्मकम् ।
म० मण०्श्रीमद्िनाथसुरिरतस्ञ्जीविनीरीकया परन्नीकनक-
खाल ठक्कुरछृताऽथेप्रकाशिकारीकया च समटड्कतम् ।
(काव्य) ₹० ऽ-१२
२९ कामसूत्रम् । श्रीवात्स्यायनसुनिप्रणीतं बहुयत्नरासादितया पूणया-
जयमङ्लरचितया रीकया समेतम् । बहुखण्डितपाठान् परिपू
यसूषाङ्श्च संयोज्य, परिष्कृत्य संशोधितम्। ( काम०२ ) यन्त्रस्थ
३ का शी सस्कृतत सीरीज ।
३० न्यायकृखुमाञ्जलीः। न्याया चायंपदाड्भितश्चीमदुदयनाचायंविरचि-
तः । म० म० रुचिदत्तकृतमकरन्दोद्धासित मऽ म० वद्ध॑मा-
नोपाध्यायप्रगीतप्रकाशाखदहितः। ( न्यायं ७) ० ६--० `
३९१ परिभाषेन्दुशेखरः । भ० म० श्रीनागेशमद्रचितः । म० म० मैरव-
मिश्रविरचितया सैरवीत्यपराखल्यया परिभाषाविवृत्या-तच्व-
प्रकाशिकयां टीकया च सदितः। (व्याकरणं ५) यन्त्रस्थं
३२ भर्थ॑संग्रहः। पूर्व॑मीमांसासारसंग्रदरूपः। श्रीखोगाक्षिभास्करविरचि-
तः। श्रीमत्परमहंसपरित्ाजकाचायंश्रीरमेश्वरशिवयोगिभिष्षु-
विरचितमीमांसाथंकोमुद्याख्यध्याख्यासदितः।(मीमां ०२}९०१- °
३३ न्यायवात्तिकम् न्यायदशंनवात्स्यायनभाष्योपन्रु हणम् । परमि.
भास्दाजादयोतकशर्विरचितम् । महषि-गोतमादिचरितसम्ब.
छितवहत्भूमिकासहितप् । (न्यायं वि० ५) ० द-°
३९ शुक्कयज्चंदसंहिता । वाजसनेयिमाध्यन्दिनिशाखीया । श्रीमदुव्व-
टाचायचिरचितमन्त्रभाष्येण श्रीमन्महीधराचायंविरचितवेद-
दीपेन च सहिता । ( भाग १-२३-४ ) (वेदिकं ३) ₹० ८- °
३५ शुङ्कयज्ञवेदकाण्वसंहिता । श्रीसायणाचायंचिरचितमभाप्यसहिता ।
१ अध्यायादारभ्य २० अध्यायपर्यन्ता। (वैदिकं ४) स० ६--०
३६ सिद्धान्तटेशसंत्रहः । श्रीमदप्पयदीक्चितविरचितः। श्रीमल्परमहंस-
परिवाजकाचायंङृष्णानन्दतीथंविरचितया छकृष्णाङ्ाराख्य-
या व्याख्यया समरुङृतः | (वेदान्तं ७) रु० ६-- ०
३७ कारिका । श्रीपाणिनिमुनिचिरचितव्याकरणसू्राणां चत्तिः चि-
द्हर-वामन-जयादित्यविनििता। (व्याकस्णं ६) ₹० ६
३८ प्राक्ृतप्रकाङ्ाः । भामरकृतः । श्रीमहूवरस्चिग्रणी तप्राङतषू्रसदहि-
तः । रिष्पण्या च संयोजितः । (व्याकरणं ७) ₹० १--४
३९ जीवन्मुक्तिविवेकः श्रीमहूविद्यारण्यस्वामिविरचिर्तः। भाषायुवा-
समेतः! (वेदान्तं ६) रू° २-°
४० श्रीनास्दीयसंहिता । ब्रह्मणोषदिष्ठो नारदमहामुनिषोक्तो ज्योतिष-
ग्रन्थः । (ज्यातिषं २) ० ०-६
४९ मेदिनीकोशः . मेदिनीकारविश्चितः । (काशं १) ० १--८
५२ मीर्मालूदगंनम् । श्रीशघरस्वामिविरचितभाप्येसहितम् ।
सपूणम् । ( माग१-२) ( मीमांसा ३) 5० १०--9
४३ न्यायदशेनम् । श्रीगोतममभुनीध्रणीतम् । श्रीवात्स्यायनम्ुनीप्र णीत-
माष्यसदहितम् । श्रीविश्वनाथन्यायपञ्चाननभङ्वा चायं विरचि-
तन्यायसूच्रवृच्यनुगतम् । रिप्पण्यादिसदहितम् (न्यायं ६) ० ३-9
४४ दानमयुखः। विद्धदरश्रीनीखकण्टमड्बिरचितः। (धमंशाखं ९) ० हन्द
४५ काटमाघवचः । विद्वदरथरीमाधवाचायंविरचितः। (धमशा) ₹० १--८
कचा सस्करुलसीरोज ।
द भास्वती । श्रीमच्छतानन्द्विरचिता । धीसातृप्रसाद ( दंवज्नभ्-
षण) पाण्डेयेन कृताभ्यां छात्रबोधिनीनाम संस्छृतसोदाहस्ण
भाषारीकाभ्यां सखहिता। (ज्योतिषं ३) २०२-°
४७ फक्िकाप्रकाशः । उपाध्यायोपाहवेयाकरगकेसरीविख्दाङ्ितसथि-
टेन्द्रदच्चशमंविरचितः । पं सीतारामशमंङृतरिप्यण्या
विभूषितः, (व्याकरणं ८) ₹० १--४
४८ मिताक्चस । श्रीगौडपादाचायंङृतमाण्ड्क्यकारिकाव्याख्या-श्रीम-
त्परमहं सपरित्राजकाचायस्वयस्प्रकाश्चानन्दसरस्वतीस्कामि-
ङता। शंकरानन्द छृतमाण्डूक्योपनिषदीपिका च। (वदा ०७) ₹० १-४
४९ काव्यप्रकाशः । धीमम्मर-चायंविरचितः । पं० श्रीहरिशङ्करशम॑णा
पेथिरेन संग्रही तय नागेश्वरीरी कयाऽल ङः तः। (काव्य ०४) स9 ४-१
५० अधिकरणकामुदी । श्रीदेवनाथटक्ङ्करछृता । (मीमां ० ४) ₹° १--°
५१ रघुवंशमहाकाव्यम् । श्रीक।छिदास्िरचितम् म-म. श्रीमृदिनाथः
छृतसञ्जीविनीदीकयोपेतम् पर श्रीकनकलालटकक्रेण छता
भावबोधिनीटप्पण्यास्मलङ्कुतः सपृणम् । (कान्य ५) ₹° १-४
५२ काथवोधः। साजनीकूत टीकोपेतः। दत्तात्रेय सम्प्रदायाऽनुगतः। ₹०--८
५३ रखचन्दरिका । श्रीविष्वेश्वर्पाण्डेय निमिता । (काव्य ० ६) ₹०१--०
५४ अलङ्कारमुक्तावली। श्रीदिश्वेश्वर पाण्डेयनििदः। (काव्य ०७) ०-१२-०
५५ वत्तरत्नाकशः-मद्केदाश्प्रणीतः । नारायणभट्ीयव्यास्यासहितः।
सम्पादकनिमितविषमस्थररिप्पणोपेतः। शचरतबोधच्छन्दो-
मञजजसीस्ुचुतनिरखुकेश्च समेतः। ` (छद चि ०.९) १--८
५द अखङ्कार शेखरः । केरावमिश्रङृतः। साहित्योपाध्याय धी भनन्तराम-
शाखिणा भूमिकादिभिः संभूष्य संशोधितः! (अरू०वि०१)र० १-४
५७ शक्तिवादः । श्रीगदाधरभद्धाचायंग्रणीतः। रीका्चयोपेतः। कष्ण.
मद्कतया मञ्ञजूषया-माघवभद्धा चाथनिमतया विचत्या
श्रीमन्माध्वसंप्रदायाचाय्यदाशमिकसावभामसाहित्यदशना-
द्याचायंतकरत्नन्यायरत्न गोस्वाभिदामोदरशास्िरचितया
विनोदिन्या च समेतः । ( न्या० वि ७) २-५
५८ प्रौढमनोरमा । म. म. श्रीभङ्ोजीदीक्षितविरचिक्ता तत्पोत्न म..म.
“ ` श्रीहरिदीश्चितविरचितलघुशब्दरलास्यव्यास्ययासमेता । म.
म. पण्डितश्चरीमेरवमिश्रविरचितशाब्दरलग्यांख्यया युक्ता ।
श्रीथुतभाण्डारीस्युपाहमाधवराखिविरचित् प्रभानामकरिप्प-
ण्यां सम्रलङ्कृता । श्चीयुतजगन्नाथ्नास्िविरचित्तयाव्ययी-
` ` भावस्य राब्देरलप्रदीपकनामकरीप्पण्याऽखङकृता ( अभ्ययी.
भावान्तः परथमो मागः ) ( व्याकरण विऽ ९. ) ₹० ५--०
५९ आपस्तृम्बगर्यसूत्रम् त व्याख्यया,
श्रीसुदेशंनाचायप्रणीतया तात्पयदशनाख्यया व्याख्यया च
समरंङ्ङ्ृतम्, पृथक् सूत्रपाठेनःपाटमेदेन, सीमांसापदा्थंविव-
| रणेन! य संयोजितम् । ( क्मं९ चि9 ५) ₹० ४-- ०
& क कपक्स्क्नस्तीररःऊॐ |
६० नाख्यशास्म् । यरतमुनिष्रणोतस् ( सम्पूणम ) साद्स्यपाध्छायः
द्म.प. इत्यादिपदङश्चीमाजा पण्डित वटुकनाथ शस्मण्य वथा
साहिस्यश्धासि एम.ए. पद्वोश्रता पण्डत् दखदंवापाध्यायेन
खस्प्रादतप्र्। ( नाट्यस्य वि १) ० ७6
६९ काच्यार्रः। श्रीमामहःखा्यग विनिर्भिवः । कारीदिदववि
दछाटखयाध्यापकाम्या पण्डत वटुकनाथ दामा एम्पन् सा
हित्योपाध्यायः तथा पाण्डत च्छव उपाध्याय एम एण
साहित्यखास््नी इस तास्यां भरूमिकादि मः समखङ्कुन्य सम्पा
दितः, कारी विद्विद्याख्योपङ्रूपातिपुदर विभूच्याद्धः भरी
मदा शयेप्ररेः अनन्द शङ्कर धव यदादयः दसिखतेन प्राक्
कथनेन सनाथाक्रतः। (अलङ्कार वि० २) ₹= १-८
६२ ब्रह्मवादंः। गास्वामि श्वीदारेसयायजी पदहायाज वचिर्चतः। थी-
गापाखक्रष्णमद्भ विरचित विषरणाख्यव्याख्याश्लमलङ्कुतः।
तथा गोस्वामीं श्रीवजनाथविराचतो ब्रह्मवादः । तथा शुद्धा
दैतपरेष्कारः ध्ीमद्वशमषृष्णसड् विरप्चितः । श्रीरघुनाथ
शाखि विरचित इुद्धाद्वैतपरिष्कारतास्पयम् । भीरि
राङ्कर शाख -वेदान्तविररदेन विस्तृत् भुमिकया विधि
धपारोशष्टभाषादुवादेन टेप्प्रण्यादेना च सम्ररङ्ुःतः ।
( शुद्ाद्वेनसम्ध्रद्ाय वि १) ० १--°
दरे परमरसायनम् । श्रीवद्वनाथपण्डितरखतम् (कानव०)र० १--°
६४ व्याक्तिपञ्चेकरहस्यम् सिहव्याध्ररक्चषणरहस्यं च । ध्रीमथुसनाथ.
तकवागीश्चङृतम् । न्यायाचायं पं श्िवदत्तमिश्र तिर्यचत
गंगानिश्यरिणीभ्याख्यया टिप्पण्यादि विभूषितं च ।
( न्या० वि < ) ० ०--१२
६५ सिद्धान्तबिन्दुः । श्रीमचुखूदनखरस्वती विरचितः । श्रभगचानच
राङ्राचायं विरचित दरख््छोकव्याख्यारूपः ऋगोड ब्रह्मा.
नन्दविरचित न्यायर्त्नावटी-नारायण्तोथं चिररचत खु
व्याख्या रिप्पणीस्हितः । ( वदान्त वि० ८ ) खु० ५-०
ददे अन्त्यकमदी पकः आशौचकारनिणंयस्रहितः । प्रेतकमव्रह्मीभूतय-
तिकमंजिरूपणात्मकः । महामहोपाध्याय पं० श्री नित्यानन्द
पर्तपवंतीय विरचितः । (कमंकाण्ड वि० ६) ० १--८
६७ सांव्यदशनम् । श्रीमदिक्ञानभिश्चुकत सर्य प्रचचनमाष्यसमलः
ङ्ःतम्। {साख्य वि?) 5० २--०
६८ अनेकाथसङ्हो नापर कोशः ¦ आचाययश्रीरेमचन्द्रेण विरचित्तः ।
(काशा चवि० र) ० २---०
६९ शिशुपाखवधम् । श्रीमन्साधकविनिमितं श्रीचह्ुभदेवरूतया
खन्देहविषोषधिव्याख्यया महोपाध्याय घ्नीमदिनाथङ्कतया
सवंङ्षाव्यास्यया समेतम् 1 ( सम्पूणम् ) खु° ३-<८
जयकृष्णदास-हरिदासगप्त
चखम्बा सस्क्रृत सीरीज आणिस, विद्याविरास प्रेस:
गोपारमन्दि के उच्छर फाटक चनारस सिरी ।
Live Music Archive
Librivox Free Audio
Metropolitan Museum
Cleveland Museum of Art
Internet Arcade
Console Living Room
Books to Borrow
Open Library
TV News
Understanding 9/11